Ülkemizde iş sağlığı ve güvenliği denetimler Çalışma ve Sosyal Güvenliği Bakanlığının bünyesinde bulunan iş teftiş kurulu tarafından yapılmaktadır. İş teftiş kurulu çalışma hayatını hem işin yürütümü hemde iş güvenliği yönünden denetler. Teftiş kurulu bünyesinde iki çeşit denetim sistemi bulunmaktadır. Bunlar inceleme teftişler ve programlı teftişler olmak üzere iki ana başlıkta bulunmaktadır. Mümkün olduğunca hem söz konusu teftiş türlerini hemde iş teftiş sistemini açıklamaya çalışacağız.
İş Teftiş Kurulu
Çalışma hayatının iş hukukuna ve İSG’ye yönelik denetimleri iş teftiş kuruluna bağlı teknik ve sosyal iş müfettişlerince yürütülür. İş teftiş kurulu doğrudan Bakana bağlı iş başmüfettişleri, iş müfettişleri ve iş müfettişi yardımcılarından oluşmaktadır. Kurulun merkezi Ankara olmakla beraber Adana, Bursa, İstanbul ve İzmir’de grup başkanlıkları bulunmaktadır. Her teftişe yetkili müfettiş görevli olduğu iller dahil olmak üzere tüm Türkiye’de denetim ve teftiş görevini yapmaktadır. Müfettişler kendine verilen görevleri tamamlayıp yaptıkları teftişlerin sonuçlarını rapor veya yazıya bağlayarak görevli oldukları grup başkanlıklarına teslim ederler. İş teftiş kurulu yapılacak olan denetimleri yıllık çalışma planı kapsamında programlı teftişler ve inceleme teftişleri olarak ikiye ayrılmaktadır.
Genel Çalışma Planı ve Teftiş Türleri
Genel Çalışma Planı, geçmiş yıl/yıllara ait istatistiki veriler, ulusal politikalar ve ihtiyaçlar göz önünde bulundurularak çalışma hayatının riskleri ve öncelikleri ile Kurul Başkanlığının kaynakları dikkate alınmak suretiyle yıllık olarak hazırlanır. Genel Çalışma Planı, “programlı teftişler” ve “incelemelerden oluşan program dışı teftişler” olmak üzere iki temel bölümden oluşur. Genel Çalışma Planının “programlı teftiş” ağırlıklı olarak hazırlanması esastır. Genel çalışma planının iş teftişine ilişkin bölümü “işin yürütümü” ve “iş sağlığı ve güvenliği” teftişleri için ayrı ayrı hazırlanır.
Programlı Teftişler
Programlı teftişler, çalışma hayatındaki sorunların değerlendirilmesi ve önceliklendirilmesi sonucu belirlenen alanlarda veya sektörlerde yahut özel bir risk grubu hedeflenerek belirlenen işyerlerinde çalışma hayatı ile ilgili mevzuat hükümlerinin tamamının veya bir kısmının uygulamalarının denetlenmesi amacıyla ve hedefler koyularak gerçekleştirilen teftişlerdir. İş teftiş kapsamında yapılan denetimlerin büyük kısmı sektörel bazda yapılan programlı teftişlerdir. Şu kadar ki, bir yıl içerisinde programlı teftişlerde görevlendirilen müfettiş sayısı, teftişle görevli müfettiş sayısının yüzde seksen beşinden az olamaz.
İnceleme Teftişler
İncelemelerden oluşan program dışı teftişler ise programlı teftişler dışında kalan güvenlik raporu incelemesi ve ihbar, şikâyet vb. talepler üzerine veya Kurul Başkanlığına intikal ettirilen evraklardan teftiş hizmetiyle bağdaşır nitelikte olanların teftiş programına alınması sonucu gerçekleştirilen teftişlerdir. İş kazaları ve meslek hastalıkları inceleme teftiş kapsamında değerlendirilir. Daha önceki yıllarda İş Teftiş Kurulu yoğun bir şekilde iş kazaları ve meslek hastalıklarını incelemekte ve iş müfettişlerince yazılan raporlar kaza analizi yapıp kök sebepleri tespit etmekten çok iş kazalarında ve meslek hasatlıklarında işçi ve işverenin kusur oranlarını belirlemeye yoğunlaşmaktaydı. Son birkaç yıldır İş Teftiş Kurulu programlı ağırlıklı olarak denetimler yapmakta bunun haricinde yaşanan iş kazaları ve meslek hastalıklarını inceleme teftişleri kapsamında incelemektir. Düzenlenen raporlarında kazanın veya meslek hastalığının gerçek nedenleri, işyerindeki iş sağlığı ve güvenliği yönetim ve organizasyonunun yeterliliği, kazanın veya meslek hastalığının oluşumunda makine (tasarım, kullanım vb. unsurlar), insan ve iş organizasyonunun etkisi ortaya konulur. Elde edilen bulgular ve tespit edilen hususlar göz önünde bulundurularak İşverenin önlem alma, iş sağlığı ve güvenliği konusunda araç ve gereçleri noksansız bulundurma, alınan önlemlere uyulup uyulmadığını denetleme, çalışanları mesleki riskler, alınması gerekli tedbirler, yasal hak ve sorumlulukları konusunda bilgilendirme ve gerekli iş sağlığı ve güvenliği eğitimini verme vb. yükümlülüklerini yerine getirip getirmediği konuları analiz edilerek değerlendirilir.
İş Sağlığı ve Güvenliği Denetimi
Daha önce değindiğimiz gibi idari yaptırımlar sosyal düzeni özre uğratan ve kanunlara karşı ortaya çıkan aykırılıklara binaen uygulanmaktadır. İSG Kanununda uygulanan idari yaptırımların daha iyi kavranması noktasında aykırılıkların tespit edilme sistemine açıklık getirmek yerinde olacaktır. İSG Kanunu hükümlerine aykırılık önlem almamak, risk değerlendirmesi hazırlamamak, zorunlu hallerde KKD kullanmamak gibi yükümlülerinin Kanununda belirtilen ödevlerini yerine getirmemesi anlamına gelmektedir. İSG Kanununda ve Kanun kapsamında hazırlanan mevzuatta belirtilen ödevlerin yerine getirilmemesi anlamına gelen aykırılıklar teknik iş müfettişleri tarafından yapılan İSG teftişleri ile saptanır.