Sağlık çalışanlarının çalışma ortamlarından kaynaklanan çevresel, psikolojik, kimyasal, biyolojik, ergonomik ve biyomekanik risklerle karşılaşma olasılıkları bulunmaktadır. Bu riskler iş verimini düşürmekte, kurumun ekonomik kaybına, kazaların artması ve hemşirelerin bakım verdiği kişilerin doğrudan risk altında kalmasına neden olmaktadır. Bu nedenle, sağlık çalışanlarının çalışma ortamlarının sağlık koşullarına uygun hale getirilmesi, tehlikeleri belirlemek ve risk olasılıklarını ortadan kaldırmak gerekmektedir. Risk faktörlerinin ortadan kaldırılmasından sonra, çalışma saatlerinin düzenlenmesi, çalışma düzeninin fizyolojik özelliklere göre düzenlenmesi ve kullanılan araç ve gereçlerin sağlık çalışanlarına uyumunun sağlanması temel amaç olarak ele alınmalıdır.
• Biyolojik ve kimyasal riskler:
Sağlık bakımı sırasında kullanılan dezenfektanlar, antibiyotik ve kanser ilaçları gibi kimyasallar sağlık çalışanları tarafından ağız, solunum, iğne batması gibi çeşitli yollarla vücuda alınabilir. Sağlık çalışanlarında akut veya kronik etkiler yaratan bu kimyasallara karşı önlem olarak el temizliğinin sağlanması sıklığı, koruyucu önlük, eldiven, maske ve gözlük kullanımının yanı sıra, çalışma ortamının havalandırılması ve aynı zamanda risk yaratan kimyasalların uygun ve steril ortamda muhafaza edilmesi gerekir.
Sağlık hizmetlerinin görüldüğü işyerlerinde işverenlerin, risklerin bertaraf edilmesinde gerekli koruyucu alet ve ekipmanı temin yükümlülüğünün yanı sıra bu malzemelerin kullanım usulleri konusunda eğitim verilmesini de sağlaması gerekir. Kimyasal risklerin bertaraf edilmesinde 6331 sayılı kanunun 30. Maddesi kapsamında çıkarılan ve tüm işyerleri bakımından geçerli olarak uygulanması gereken tali hükümler de dikkate alınmalıdır.
• Fiziksel riskler:
Sağlık hizmetlerinin verilmesi sırasında çalışanların maruz kaldığı fiziksel risklerin başında, ısı, ışık ve gürültü gelir. Bu risklerin bertaraf edilmesi için sağlık birimlerinin yeteri kadar aydınlık ve sıcak olması ve aynı zamanda çalışanda olumsuz psikolojik ve fiziksel etkiler yaratmayacak seviyede bir ses olmasının sağlanması gerekir. Özellikle hastanelerde kullanılan alet, makine ve cihazların çıkardığı ses ile hastane içi anonslarının minimum seviyede ses çıkarmasını sağlamaya yönelik önlemler alınmalıdır.
Bu riskler ile ilgili olarak; 6331 sayılı kanunun 30.Maddesi kapsamında çıkarılmış olan tali mevzuat hükümleri de etkin hale getirilmelidir.
• Ergonomik riskler:
Sağlık hizmetlerinin verilmesi sırasında uzun ve kesintisiz çalışmalar, hasta bakımı sırasında hastaya destek olmak için, hastanın yataktan kaldırılması gibi yapılan birtakım hareketler, sağlık çalışanlarının kas ve iskelet sisteminde birtakım hastalıklara sebebiyet verebilmektedir. Kas iskelet sistemi sorunları eğilme, yukarı ya da ileriye uzanma, tutma, sarılma/kucaklama, kaldırma, dönme gibi vücut hareket ve fonksiyonları sonucu gelişmektedir. Günlük yasam içinde zararlı olmayan bu hareket ve fonksiyonlar; ise bağlı olarak zorlayıcı bir şekilde yapıldığında, sık tekrarlandığında, daha da önemlisi, isin yoğunluğuna bağlı olarak hareketler arasında dinlenmeye izin vermeyecek ölçüde hızlı ve seri olarak tekrarlandığında kas iskelet sistemi sorunlarına yol açabilmektedir.
Bunun yanısıra, sağlık birimlerinde merdiven, yüksek ve ıslak Zemin gibi olumsuzluklar da zaman zaman kazalara sebebiyet vermektedir. Sağlık çalışanının bu riskler ile karşı karşıya kalmaması için, uygun ve yeterli dinlenme sürelerinin sağlanması, fiziksel ortamın çalışanlar bakımından konforlu hale getirilmesi gerekir.
• Psikososyal riskler:
Sağlık çalışanlarının hizmetin ifası sırasında uzun sürelerle çalışmak zorunda kalması, nöbet sistemi sebebiyle stress riski ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu nedenle stresle mücadeleye yönelik eğitimler verilmek suretiyle çalışanların sağlığı korunabilir. Bunun yanısıra, hasta yakınlarının sebep olduğu şiddet ve iş organizasyonundan kaynaklanan motivasyonu düşüren durumların da önüne geçmek için sağlık birimlerinde güvenlik önlemleri alınmalı ve sağlık birimi yönetiminin gereken profesyonelliği göstermesi gerekir.
Yukarıda kategorize edilmiş riskler her sağlık biriminde farklılık gösterebilir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği bakımından her sağlık biriminde çalışanlar bakımından öncelikle risklerin belirlenmesi gerekir. Çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarından korunması için gerekli tüm iş sağlığı ve güvenliği önlemleri belirlenen riskler çerçevesinde tanımlanır. Kanun hükümleri doğrultusunda altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı ve 50‘den fazla çalışanı olan işyerlerinde kurulacak olan iş sağlığı ve güvenliği kurullarının ve işyerinde görev alacak iş güvenliği uzmanlarının ve işyeri hekimlerinin etkin olmaları zorunludur. Sağlık kurumları iş sağlığı ve güvenliği için alınması gereken önlemleri, mümkün ise kurum içinde kanunda yer alan özelliklere haiz çalışanlarından alabileceği gibi, bu imkanın bulunmaması halinde ise kurum dışından, bakanlık tarafından yetkilendirilmiş olan Ortak Sağlık Birimlerinden almak suretiyle de yerine getirebilir.
Sağlık hizmetlerinde iş sağlığı ve güvenliği kültürünün oluşturulabilmesi için çalışanlara da aktif olabilme hakkının tanınması, hak ve yükümlülükleri hakkında gerekli bilgilendirme ve eğitimlerinin verilmesi gerekir.
İş Sağlığı ve güvenliği uygulamalarının yanı sıra; sağlık çalışanlarının güvenliğinin sağlanması için Sağlık Bakanlığı tarafından Hasta ve Çalışan Güvenliğinin Sağlanmasına Dair Yönetmelik14 ve bu yönetmeliğe dayalı olarak Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından Çalışan Güvenliğinin Sağlanmasına Dair Genelge 15 yayımlanmıştır.
Hasta ve Çalışan Yönetmeliği ile iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının yanı sıra; tüm sağlık kurumlarında sağlık çalışanları ve hizmet verilen hastalar bakımından güvenli bir ortamın sağlanmasına yönelik hükümler düzenlenmiştir. Bu hükümler ile yönetmelik kapsamındaki tüm sağlık kurumlarında, hasta ve çalışan güvenliği için güvenli hizmet sunumu ve güvenli bir ortam sağlanmasına, hizmet sunumunda kalitenin arttırılmasına, sağlık kurumunda hasta ve çalışanlar için muhtemel risklerin belirlenmesine, bu risklerin giderilmesi için uygun yöntem ve tekniklerin belirlenmesine ve hizmet içi eğitimler ile güvenli hizmet sunumu ve güvenli çalışma ortamının sürdürülebilirliğinin sağlanmasına yönelik usul ve esaslar düzenlenmektir.
Yönetmelik ile çalışan güvenliğinin uygulanmasından kurumun en üst amirinin sorumlu olduğu ve yönetmelik kapsamında yapılacak düzenlemelerde Sağlık Bakanlığı tarafından yayınlanmış olan Hizmet Kalite Standartlarına uyulması gerektiği düzenlenmiştir. Bunun yanı sıra;
-Yönetmelik 7. Maddesinde yer alan çalışan güvenliğine yönelik düzenlemeler;
a. Çalışan güvenliği programının hazırlanması,
b. Çalışanlara yönelik sağlık taramalarının yapılması,
c. Engelli çalışanlara yönelik düzenlemelerin yapılması,
d. Çalışanların kişisel koruyucu önlemleri almasının sağlanması,
e. Çalışanlara yönelik fiziksel saldırıların önlenmesine yönelik düzenleme yapılması hususlarında tedbir ve düzenlemelerin alınmasıdır.
-Yönetmeliğin 8. Maddesi ile bu düzenlemelerin yapılması için çalışanlara eğitim verilmesi, çalışan güvenliği komitesi kurulması esası da düzenlenmiştir. Yine 8. Madde kapsamında çalışanlar bakımından uygulanabilecek renkli kodlar tanımlanmış ve çalışanların şiddete maruz kalması halinde “Beyaz Kod” uygulaması ile gerekli desteğin alınabileceği düzenlenmiştir.
Çalışanların şiddete maruz kalması ve psikososyal risklerin artmasına yönelik vakaların artması karşısında Sağlık Bakanlığı yönetmeliğe bağlı genelgeye16 bakıldığında;
a. Beyaz Kod uygulamasının etkin hale getirilmesi ve en kısa sürede çalışanlara gerekli desteğin verilmesi,
b. Hastane ile ağız ve diş sağlığı merkezlerinde Çalışan Hakları ve Güvenliği Biriminin kurulması,
c. Sağlık çalışanlarının maruz kaldığı şiddetin önlenmesi için risk değerlendirmesi ve güvenlik tedbirlerinin alınması,
d. Çalışanların şiddetin önlenmesi için öfke kontrolü ve hasta yakınları ile iletişim konusunda eğitilmesi,
e. Hasta ve hasta yakınlarının bilgilendirilmesi,
f. Sağlık çalışanlarının şiddete maruz kalmaları durumunda başvuracakları beyaz kod uygulaması bildirim süreci ve hukuki yardım alınması usullerinin belirlenmesi konularında detaylı bir düzenleme yoluna gidilmiştir.
Görüldüğü üzere;
Sağlık hizmetlerinde 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümlerinin yanı sıra; özellikle çalışanlar bakımından belirlenen riskler arasında yaşanan uyuşmazlık sayısının çokluğu sebebiyle öne çıkan psikososyal risklerin önlenmesi konusunda Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılmış düzenlemelerin de etkin bir şekilde uygulanması gerekmektedir. 6331 sayılı kanun hükümleri ihlalinde sorumlu denetim makamı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iken, çalışan güvenliği ile ilgili özel düzenlemeler bakımından sorumlu bakanlık Sağlık Bakanlığıdır. Bu özel düzenlemeler de Sağlık Hizmetlerinde çalışma ortamının güvenliğinin sağlanmasına yönelik olduğundan iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları ile birlikte değerlendirilmesi ve etkin bir şekilde uygulanması gereklidir.
• Biyolojik ve kimyasal riskler:
Sağlık bakımı sırasında kullanılan dezenfektanlar, antibiyotik ve kanser ilaçları gibi kimyasallar sağlık çalışanları tarafından ağız, solunum, iğne batması gibi çeşitli yollarla vücuda alınabilir. Sağlık çalışanlarında akut veya kronik etkiler yaratan bu kimyasallara karşı önlem olarak el temizliğinin sağlanması sıklığı, koruyucu önlük, eldiven, maske ve gözlük kullanımının yanı sıra, çalışma ortamının havalandırılması ve aynı zamanda risk yaratan kimyasalların uygun ve steril ortamda muhafaza edilmesi gerekir.
Sağlık hizmetlerinin görüldüğü işyerlerinde işverenlerin, risklerin bertaraf edilmesinde gerekli koruyucu alet ve ekipmanı temin yükümlülüğünün yanı sıra bu malzemelerin kullanım usulleri konusunda eğitim verilmesini de sağlaması gerekir. Kimyasal risklerin bertaraf edilmesinde 6331 sayılı kanunun 30. Maddesi kapsamında çıkarılan ve tüm işyerleri bakımından geçerli olarak uygulanması gereken tali hükümler de dikkate alınmalıdır.
• Fiziksel riskler:
Sağlık hizmetlerinin verilmesi sırasında çalışanların maruz kaldığı fiziksel risklerin başında, ısı, ışık ve gürültü gelir. Bu risklerin bertaraf edilmesi için sağlık birimlerinin yeteri kadar aydınlık ve sıcak olması ve aynı zamanda çalışanda olumsuz psikolojik ve fiziksel etkiler yaratmayacak seviyede bir ses olmasının sağlanması gerekir. Özellikle hastanelerde kullanılan alet, makine ve cihazların çıkardığı ses ile hastane içi anonslarının minimum seviyede ses çıkarmasını sağlamaya yönelik önlemler alınmalıdır.
Bu riskler ile ilgili olarak; 6331 sayılı kanunun 30.Maddesi kapsamında çıkarılmış olan tali mevzuat hükümleri de etkin hale getirilmelidir.
• Ergonomik riskler:
Sağlık hizmetlerinin verilmesi sırasında uzun ve kesintisiz çalışmalar, hasta bakımı sırasında hastaya destek olmak için, hastanın yataktan kaldırılması gibi yapılan birtakım hareketler, sağlık çalışanlarının kas ve iskelet sisteminde birtakım hastalıklara sebebiyet verebilmektedir. Kas iskelet sistemi sorunları eğilme, yukarı ya da ileriye uzanma, tutma, sarılma/kucaklama, kaldırma, dönme gibi vücut hareket ve fonksiyonları sonucu gelişmektedir. Günlük yasam içinde zararlı olmayan bu hareket ve fonksiyonlar; ise bağlı olarak zorlayıcı bir şekilde yapıldığında, sık tekrarlandığında, daha da önemlisi, isin yoğunluğuna bağlı olarak hareketler arasında dinlenmeye izin vermeyecek ölçüde hızlı ve seri olarak tekrarlandığında kas iskelet sistemi sorunlarına yol açabilmektedir.
Bunun yanısıra, sağlık birimlerinde merdiven, yüksek ve ıslak Zemin gibi olumsuzluklar da zaman zaman kazalara sebebiyet vermektedir. Sağlık çalışanının bu riskler ile karşı karşıya kalmaması için, uygun ve yeterli dinlenme sürelerinin sağlanması, fiziksel ortamın çalışanlar bakımından konforlu hale getirilmesi gerekir.
• Psikososyal riskler:
Sağlık çalışanlarının hizmetin ifası sırasında uzun sürelerle çalışmak zorunda kalması, nöbet sistemi sebebiyle stress riski ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu nedenle stresle mücadeleye yönelik eğitimler verilmek suretiyle çalışanların sağlığı korunabilir. Bunun yanısıra, hasta yakınlarının sebep olduğu şiddet ve iş organizasyonundan kaynaklanan motivasyonu düşüren durumların da önüne geçmek için sağlık birimlerinde güvenlik önlemleri alınmalı ve sağlık birimi yönetiminin gereken profesyonelliği göstermesi gerekir.
Yukarıda kategorize edilmiş riskler her sağlık biriminde farklılık gösterebilir. Bu nedenle iş sağlığı ve güvenliği bakımından her sağlık biriminde çalışanlar bakımından öncelikle risklerin belirlenmesi gerekir. Çalışanların iş kazaları ve meslek hastalıklarından korunması için gerekli tüm iş sağlığı ve güvenliği önlemleri belirlenen riskler çerçevesinde tanımlanır. Kanun hükümleri doğrultusunda altı aydan fazla sürekli işlerin yapıldığı ve 50‘den fazla çalışanı olan işyerlerinde kurulacak olan iş sağlığı ve güvenliği kurullarının ve işyerinde görev alacak iş güvenliği uzmanlarının ve işyeri hekimlerinin etkin olmaları zorunludur. Sağlık kurumları iş sağlığı ve güvenliği için alınması gereken önlemleri, mümkün ise kurum içinde kanunda yer alan özelliklere haiz çalışanlarından alabileceği gibi, bu imkanın bulunmaması halinde ise kurum dışından, bakanlık tarafından yetkilendirilmiş olan Ortak Sağlık Birimlerinden almak suretiyle de yerine getirebilir.
Sağlık hizmetlerinde iş sağlığı ve güvenliği kültürünün oluşturulabilmesi için çalışanlara da aktif olabilme hakkının tanınması, hak ve yükümlülükleri hakkında gerekli bilgilendirme ve eğitimlerinin verilmesi gerekir.
İş Sağlığı ve güvenliği uygulamalarının yanı sıra; sağlık çalışanlarının güvenliğinin sağlanması için Sağlık Bakanlığı tarafından Hasta ve Çalışan Güvenliğinin Sağlanmasına Dair Yönetmelik14 ve bu yönetmeliğe dayalı olarak Sağlık Bakanlığı Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü tarafından Çalışan Güvenliğinin Sağlanmasına Dair Genelge 15 yayımlanmıştır.
Hasta ve Çalışan Yönetmeliği ile iş sağlığı ve güvenliği uygulamalarının yanı sıra; tüm sağlık kurumlarında sağlık çalışanları ve hizmet verilen hastalar bakımından güvenli bir ortamın sağlanmasına yönelik hükümler düzenlenmiştir. Bu hükümler ile yönetmelik kapsamındaki tüm sağlık kurumlarında, hasta ve çalışan güvenliği için güvenli hizmet sunumu ve güvenli bir ortam sağlanmasına, hizmet sunumunda kalitenin arttırılmasına, sağlık kurumunda hasta ve çalışanlar için muhtemel risklerin belirlenmesine, bu risklerin giderilmesi için uygun yöntem ve tekniklerin belirlenmesine ve hizmet içi eğitimler ile güvenli hizmet sunumu ve güvenli çalışma ortamının sürdürülebilirliğinin sağlanmasına yönelik usul ve esaslar düzenlenmektir.
Yönetmelik ile çalışan güvenliğinin uygulanmasından kurumun en üst amirinin sorumlu olduğu ve yönetmelik kapsamında yapılacak düzenlemelerde Sağlık Bakanlığı tarafından yayınlanmış olan Hizmet Kalite Standartlarına uyulması gerektiği düzenlenmiştir. Bunun yanı sıra;
-Yönetmelik 7. Maddesinde yer alan çalışan güvenliğine yönelik düzenlemeler;
a. Çalışan güvenliği programının hazırlanması,
b. Çalışanlara yönelik sağlık taramalarının yapılması,
c. Engelli çalışanlara yönelik düzenlemelerin yapılması,
d. Çalışanların kişisel koruyucu önlemleri almasının sağlanması,
e. Çalışanlara yönelik fiziksel saldırıların önlenmesine yönelik düzenleme yapılması hususlarında tedbir ve düzenlemelerin alınmasıdır.
-Yönetmeliğin 8. Maddesi ile bu düzenlemelerin yapılması için çalışanlara eğitim verilmesi, çalışan güvenliği komitesi kurulması esası da düzenlenmiştir. Yine 8. Madde kapsamında çalışanlar bakımından uygulanabilecek renkli kodlar tanımlanmış ve çalışanların şiddete maruz kalması halinde “Beyaz Kod” uygulaması ile gerekli desteğin alınabileceği düzenlenmiştir.
Çalışanların şiddete maruz kalması ve psikososyal risklerin artmasına yönelik vakaların artması karşısında Sağlık Bakanlığı yönetmeliğe bağlı genelgeye16 bakıldığında;
a. Beyaz Kod uygulamasının etkin hale getirilmesi ve en kısa sürede çalışanlara gerekli desteğin verilmesi,
b. Hastane ile ağız ve diş sağlığı merkezlerinde Çalışan Hakları ve Güvenliği Biriminin kurulması,
c. Sağlık çalışanlarının maruz kaldığı şiddetin önlenmesi için risk değerlendirmesi ve güvenlik tedbirlerinin alınması,
d. Çalışanların şiddetin önlenmesi için öfke kontrolü ve hasta yakınları ile iletişim konusunda eğitilmesi,
e. Hasta ve hasta yakınlarının bilgilendirilmesi,
f. Sağlık çalışanlarının şiddete maruz kalmaları durumunda başvuracakları beyaz kod uygulaması bildirim süreci ve hukuki yardım alınması usullerinin belirlenmesi konularında detaylı bir düzenleme yoluna gidilmiştir.
Görüldüğü üzere;
Sağlık hizmetlerinde 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu hükümlerinin yanı sıra; özellikle çalışanlar bakımından belirlenen riskler arasında yaşanan uyuşmazlık sayısının çokluğu sebebiyle öne çıkan psikososyal risklerin önlenmesi konusunda Sağlık Bakanlığı tarafından çıkarılmış düzenlemelerin de etkin bir şekilde uygulanması gerekmektedir. 6331 sayılı kanun hükümleri ihlalinde sorumlu denetim makamı Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı iken, çalışan güvenliği ile ilgili özel düzenlemeler bakımından sorumlu bakanlık Sağlık Bakanlığıdır. Bu özel düzenlemeler de Sağlık Hizmetlerinde çalışma ortamının güvenliğinin sağlanmasına yönelik olduğundan iş sağlığı ve güvenliği uygulamaları ile birlikte değerlendirilmesi ve etkin bir şekilde uygulanması gereklidir.