Dünya kurulalıdan beri güneş her gün doğmakta ve her akşam batmaktadır. Bu deyim kazaların tarihinin, insanlıktarihi kadar eski olduğunu ifade etmek için (çoğu kez) kullanılır. İlk insan, tehlikeli şartlar ve risklerle dolu hayatında, yaşamını sürdürmek ve ilkel hayvanlardan korunmak için çareler aradı. Tepedeki mağrasına erişmek için, tek gövde üzerine bağlanmış basamakları bulunan kaba ve tehlikeli bir çeşit merdiven kullanmaya başladı. Bugün, bu bizim için güvensiz bir durum ve güvensiz bir hareket olarak görülür. Oysa ilk insan için önemli bir gelişme idi [1] .
Merdivenlerin insanlar kadar eski olduğu söylenmektedir. Bu doğrudur, ilkel insanlar bunları binlerce sene önce kullanmışlardır. Buna rağmen, acaba insanlar bunları bugün bile tam anlamı ile kullanmasını biliyorlar mı? Buna verilecek yanıt yalnızca “Hayır” dır. Çünkü merdiven(ler)le ilgili kazaların çokluğu bu cevabı doğrulamaktadır[2] .
Bugün(de) insanlığın en çok kullandığı araçlardan biri (her çeşit) merdivendir. Merdivenin kullanılmadığı fabrika, atölye, depo, ofis, şantiye (hatta ev) yok gibi.
Kemalpaşa – Bornova karayolunda bir otomobil ile seyrederken, karayolunun hemen kenarındaki bir işyerinde duvara dayanmış, bir iki kişi ile kolay kolay zaptedilemeyecek büyük bir metal merdiveni ve hemen yakınından geçen yüksek gerilim (elektrik) hattını görünce; “Ne kadar tehlikeli bir durum ve ne kadar yanlış yapılmış bir merdiven, her an ciddi bir kaza olabilir” dedim kendi kendime (Fotoğraf – 2). Biraz sonra aracın radyosundan haber(ler)i dinlemek geldi aklıma. İlk duyduğum haber “
“ ‘de bir işyerine reklam afişi asmaya çalışan altı işçiden ikisi, kullandıkları demir merdivenin yüksek gerilim hattına teması sonucunda akıma kapılarak hayatını kaybetti, 4’ü yaralandı [24 Mart 2012] [3,4].
Medyada , olay yerinde kullanılan (hiç de güvenli olmayan) merdiven görüntüleri yer aldı (Fotoğraf – 3).
Benzer haberlerle ne yazık ki, çok sık karşılaşılmaktadır.
Yüksekten düşme ile ilgili tüm bildirilen (raporlanan) kazaların üçte biri taşınabilir (el) ve sabit merdivenlerden kaynaklanmaktadır. Örneğin İngiltere’de her yıl 1200 büyük/önemli (major) yaralanmanın ortalama 14’ü ölümle sonuçlanmaktadır [5] .
Bu yaralanmaların çoğu ekipmanın uygunsuz ya da yanlış kullanımından kaynaklanmaktadır [5] .
Ülkemizde merdivenlerden kaynaklanan kazalalrın nedeni; (genel gözlemimiz) merdivenlerin standardlara uygun yapılmaması, uygun bulundurulmaması ve güvenli kullanım konusunda yeterli bilinç düzeyine erişilememesidir. Örneğin:
Bir işyerinde; resimde sol tarafta bulunan merdiveni kullanarak ofis damına çıkmak isteyen bir (eğitimli !) personel merdivenin kayması sonucu düşmüş kolunda ve ayak bileğinde kırıklar oluşmuştur (Fotoğraf :4).
Bu yazıda çalışma ortamında, merdivenlerden kaynaklanan genel olarak kazaların, özel olarak iş kazalarının azaltılabilmesi (hatta önlenmesi) için , “En sık kullanılan merdivenler nasıl olmalı ve nasıl kullanılmalıdır?” sorusu yanıtlanmaya çalışılmıştır.
Merdiven güvenliğinin en önemli püf noktaları [6,7]
- El merdivenleri en az 113 kg’lık tek bir konsantre yüke dayanacak şekilde tasarlanmış/yapılmış olmalıdır.
- Basamakların çapı metal merdivenler için en az 19 mm, ahşap merdivenler için de 28 cm olmalıdır.
- En az 40 cm genişliğinde, aynı merkezde eşit ve en fazla 30 cm dikey aralıklı basamakları olmalıdır.
- Boyanmalıdır (eğer metal ise !) veya konulacağı / bulundurulacağı yerin gereksinimlerine göre bozulmaya/paslanmaya (vb.) karşı gerekli işleme (galvaniz’leme, paslanmaz çelikten imalatı gibi) tabi tutulmalıdır.
- Her gün kullanım öncesi kontrol edilmeli (merdiven ayakları dahil),
- Sabitlenmeli (bu olası değilse bir kişi tarafından tutulmalı) ,
- Zemin sağlam ve düz olmalıdır.
- Güvenli bir zemin için maksimum yan eğim 16o (merdiven basamakları uygun bir şeyle düz konuma getirilmeli-dir)
- Güvenli bir zemin için maksimum geri eğilim 6o
- Merdivenin üst ucu sağlam bir yere dayanmalıdır (plastik oluklar olmaz)
- Basılan yerler temiz olmalı, kaymamalıdır.
- Çalışma süresi kısa olmalıdır (en fazla 30 dakika)
- Taşınan şeyler hafif olmalıdır (en çok 10 kg) .
- Merdiven açısı 75o – 4’te 1 kuralı (yukarı doğru beher 4 birim için dışa doğru 1 birim) olmalıdır (sabit dik merdivenler için 900’lik bir eğim tercih edilmelidir)
- Tırmanırken her zaman merdivene tutunmalı,
- Merdivenin en üstteki üç basamağında ayakta durulmamalıdır.
- Aşırı uzanılmamalıdır. Kullanıcının kemer tokasının merdiven ayakları arasında kalmasına dikkat edinmeli ve çalışırken iki ayak da hep aynı basamak üzerinde tutulmalıdır.
- En üstteki üç basamak üzerinde çalışılmamalıdır. Bu kısım elle tutunmak içindir .
- Her zaman üç noktanın merdivene temas halinde olmasına dikkat edilmelidir (2 ayak ve 1 el veya 2 el ve 1 ayak gibi).
- El merdivenleri yalnız bir kişi (!) içindir. Bir merdivene aşırı yükleme yapılmamalı ve ona vurulmamalıdır.
- Merdivenler elektrik tellerine (hatlarına) veya (asit, kimyasal, siprinkler – yağmurlama sistemi gibi) ilketme borularına yakın konulmamalıdır.
- Elektrikle ilgili işlerde veya enerji hatlarının bulunduğu ortamlarda çalışırken metal (iletken)merdiven kullanılmamalıdır. Elektriğin mevcut olduğu ortamlarda çalışırken fiberglas, izolasyonlu merdivenler tercih edilmelidir (Fotoğraf-4).
- Şiddetli rüzgarlı havalarda merdiven düzeneği kurmaya ya da kullanmaya kalkışılmamalı, özellikle de hafif metal merdivenler ve fiberglas olanları kullanmaktan kaçınılmalıdır. Rüzgar şiddeti, güvenli olarak merdiven kullanımına izin verecek kadar azalıncaya kadar beklenilmelidir.
- Merdiveni kapı girişlerine yerleştirmekten kaçınılmalıdır. Eğer kaçınılmaz olarak merdivenin konulması gerekiyorsa kapıyı kilitleyin veya görev tamamlanıncaya kadar bir kişinin güvenlik açısından nöbet tutması sağlanmalı ve iş bitiminde merdiven kaldırılmalıdır.
- Çok gerekli olmadıkça merdiven buz ya da karın üzerinde kullanılmamalıdır. Eğer böyle bir zeminde çalışma zorunluysa, merdiven ayaklarında çivili veya kaymayan uygun güvenli malzeme kullanılmalı ve merdivene tırmanmadan önce, merdivenin yeri sıkıca tuttuğundan emin olunmalıdır.
- Merdivenin kullanılacağı alanda trafik varsa, uyarı işaretleri ve barikatlar koyarak trafiği merdivenin bulunduğu noktadan uzak tutmalıdır. Eğer olası değilse bir kişi merdivenin altında güvenliği sağlamak amacıyla bekletilmelidir.
- Merdiven kullanılırken (üzerindeyken)kesinlikle konumu değiştirilmeye kalkışılmamalıdır.
- Kullanıcı inerken ve çıkarken merdiveni karşısına almalı ve her basamağı adım adım inip ve çıkmalıdır.
- Merdivenleri enerji hatlarından uzak tutmak amacıyla her zaman yatay olarak taşımalıdır.
- Merdivenler yalnızca yapılış amaçlarına uygun olarak kullanılmalıdır. Kesinlikle yürüyüş yüzeyi gibi yatay pozisyonda kullanılmamalıdır.
- Hastayken ya da tedavi altındayken kesinlikle el merdiveni kullanılmamalııdır.
- Her gün kullanım öncesi kontrol edilmeli (ayaklar dahil) ,
- Tam açılması için yeterli alan olmasını sağlamalı,
- Kilitleme tertibatı kullanılmalı,
- Zemin sağlam ve düz olmalıdır .
- Basılan yerler temiz olmalı, kaymamalıdır.
- Çalışma süresi kısa olmalıdır (en fazla 30 dakika)
- Taşınan şeyler hafif olmalıdır (en çok 10 kg)
- Basamaklar üzerinde elle güvenli bir şekilde tutunabileceğiniz bir yer yoksa, en üstteki iki basamak (geri yaylanan/çift taraflı katlanır merdivenlerde en üst üç basamak) üzerinde çalışmayın
- Yan durarak çalışmaktan kaçının
- Aşırı uzanmayın. Kemer tokanızın merdiven ayakları arasında kalmasına dikkat edin ve çalışırken iki ayağınızı da hep aynı basamak üzerinde tutun [7].
- Çardaklı sabit merdivenler genellikle düz ve dik bir yüzeye sabit olarak tesbit edilirler. Bu durum 7 m. yüksekliğe veya daha fazla yüksekliklere erişilmesini sağlayan merdivenlerin sabit olmaları, birçok ülkenin iş sağlığı ve güvenliği mevzuatında şart koşulmaktadır.
- Bütün sabit dik merdivenlerin çardakları, merdivenlerin ulaştığı zeminden en az 1 m. (90 – 100 cm arasında) yükseltilmelidir.
- Sabit merdivenlerin çardakları alt başta yerden en az 210 cm, ve çok 240 cm yüksekte olmalıdır. Aynı zamanda çardakların alt başlarındaki giriş ağızlarının çapı , çardağın çapından 10 cm daha geniş olmalıdır.
- Çardaklar (kafes), sabit dik merdivenlerin basamaklarından en az 70 cm . ve en çok 75 cm. Uzakta olmalıdır. Çardakların iç yüzeyleri pürüzsüz ve düz olarak yapılmalıdır (çemberlerin kenarları yuvarlatılmalı/traşlanmalıdır). Dikine konan bara veya lamaların aralıkları çardak çemberine en çok 400 ara ile tesbit edilerek ve böylece aralarındaki en fazla aralığın 20 cm’yi aşmaması sağlanmalıdır
- Dik merdivenlerde ayağın basacağı basamaklar ile gerisindeki duvar ( veya başka sabit kısım) arasında en az 18 cm boşluk olmalıdır.
- Dik merdivenlerin yerle (yatayla) açısı 900’den fazla veya 600’den az olmamalıdır.
- Merdiven basamakları arasındaki mesafe eşit olmalı ve bu aralık mesafesi hiçbir zaman 30 cm’yi aşmamalıdır[8].
- 6 metreden daha yükseğe erişmeyi sağlayan çardaklı dik merdivenlerde her 9 m.’de bir sahanlık bulunmalıdır [Ör: 21 m.’lik bir çardaklı dik merdivenin 9 ila 18 inci metrelerinde birer sahanlık bulunmalıdır] . Sahanlığın eni 60 cm.’den boyu 150 cm.’den daha ufak olmayıp, etrafı korkuluk ve süpürgelikle çevrilmelidir.
- Merdivenin alt ve üstündeki bölgeler ve basamaklar yağ, gres ve diğer kaygan maddelerden arındırılmalıdır(merdiveni kullanan personelin ayak tabanları da yağlı ve gresli olmamalıdır).
- Aşınmış veya hasar görmüş merdiven(ler) kullanılmamalıdır.
Merdivenler yapılacak işin gerekliliklerine uygun olarak yapılmalı ve kullanılmalıdır.
Merdiven kullanımında karşılaşılan kazalar genellikle yanlış merdiven seçimi(her türlü merdivenlerinin yanlış- standarla uygun olmayan şekilde yapılması), bakımı veya kullanımından ileri gelmektedir. Kazaların birçoğunun ortak noktası; uygun olmayan merdiven(lerin) kullanımı, eğitim/bilgi eksikliği, kişilerin denge kaybı, elektrik şoku ve düşmeden kaynaklandığı tespit edilmiştir.
Kazaların önlenmesi, uygun planlama(standard ölçülere uygun merdivenin gerekli yere uygun montajı vb), doğru merdiven seçimi, iyi uygulanan bir prosedür, uygun merdiven bakımı ve periyodik kontrollerle olasıdır.
Bütün çalışanlar uygun bir şekilde merdiven kullanımı konusunda eğitim almalıdır.
İşyerindeki tüm taşınabilir (el) merdivenlerinin envantri tutulmalıdır ve merdiveler düzenli aralıklarla (ör: en geç üç ayda bir) kontrol edilmeli, iyi / sağlam / kullanılabilir durumda olanlar (yeşil) etiketlerle işaretlenmelidir.
Merdivenler hava tesirlerine ve mekanik darbelere karşı korunacak şekilde muhafaza edilmelidir[2].
Eğer merdivenin tamire ihtiyacı varsa üzerinde “TEHLİKELİ – KULLANMAYIN” yazan kırmızı etiket yapıştırılmalıdır. Bu merdivenin personel tarafından kullanılmaması için ulaşılmayacak bir yere kaldırılmalı ve derhal sorumlularına bildirilmelidir.
Tamir edilen merdiven, Merdiven Kontrolörü tarafından denetlenip, etiketlenmeden, tekrar kullanıma sunulmamalıdır [8].
Kaynak
-
- ..,..,Sanayide İş Güvenliği Eğitim Rehberi, Sayı 1, İş Güvenliğine girş, 2.Baskı, Çalışma Bakanlığı İşçi Sağlığı Genel Müdürlüğü, 1968 Ankara
- ..,.., Merdivenler, Yapı İşlerinde İş Güvenliği Tedbirleri, TC Çalışma Bakanlığı, İşçi Sağlığı Genel Müdürlüğü, Sosyal Sigorta Kurumu Yayın No:157, Mars Ofset Ankara 1968 (Broşür).
- ..,.., Accident Prevention Manual for Industrial Operations (Engenering and Technology) Ninth Edition, National Safety Council, USA, Chicago, Illionis 1988, s.28-30.