Atık Yönetimi Hastanelerin, sağlık problemlerini azaltma ve insan sağlığına yönelik potansiyel riskleri yok etme amaçlarını gerçekleştirirken, tehlikeli atıklar yaratmaları kaçınılmazdır. Sağlık kurumlarının faaliyetleri sırasında üretilen bu atıklar, tıbbi atık olarak adlandırılmakta ve diğer atıklardan daha fazla oranda yaralanma ve enfeksiyon riski taşımaktadırlar. Tıbbi atıklar, sağlık kurumlarından kaynaklanan her türlü enfeksiyöz, patolojik ve kesici delici atıkları kapsamaktadırlar. Tıbbi atıkların yetersiz ve uygunsuz muamelesi, ciddi halk sağlığı problemleri yaratabilir ve çevreye olumsuz etkiler yapabilir (Çevre ve Orman Bakanlığı ve Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü, 2008). Günümüzde, hastanelerin yılda yaklaşık 6 milyon ton atık ürettiği bilinmektedir. Hastanelerdeki atık depolama ve atık yakma tesislerindeki alan sıkıntısı, tüketicilerin artan çevre bilinci ve yeşil tasarımların hastaneler üzerinde etkili olmaya başlaması; atık yönetimini her zamankinden daha tartışmalı ve pahalı bir hale getirmiştir. Ayrıca bu durumlar, atık yönetimini de zorunlu kılmaktadır (Ferenc, 2010).
Atık yönetim kriterleri, öncelik sırasına göre, Şekil 2’de sıralanmaktadır:
KAÇINMA...........YENİDEN KULLANMA..........GERİ DÖNÜŞÜM...........YOK ETMEK
Şekil 2. Atıkların Öncelik Sıralaması
Kaynak: Environment Science Center, 2003; Ferenc, 2010
Şekil 2’de de görüldüğü üzere, atık yönetiminde kaçınılması gereken, yeniden kullanılması mümkün olan, geri dönüşümü gerçekleştirilebilen ve yok edilmesi gereken atıklar şeklinde sınıflandırma yapmak mümkündür. Bu atık türleri aşağıda açıklanmaktadır (Ferenc, 2010; Environment Science Center; Carpenter and Hoppszallern, 2010):
• Kaçınılması Gereken Atıklar: Kullanılan tüm ürünlerin çevreye duyarlılık açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirme sonucunda, kaçınılması gereken ürünler tespit edilerek, hiç kullanılmaması ya da daha az tehlikeli olanlar ile değiştirilmesi sağlanabilmektedir. Örneğin, tek kullanımlık galoşların kullanımının azaltılması ya da hiç kullanılmaması sağlanabilir. Bir çok uzman, sürdürülebilir bir hijyen için galoş kullanımının gerekli olmadığını savunmaktadır. Bir diğer örnek, hastanelerin acil ihtiyaçlarını karşılayacak kadar sınırlı sayıda kimyasal alması, süresi dolmuş kimyasal laboratuar atıklarından kurtulmak için önlemler alması ya da kullanılabilir olan fazla miktardaki kimyasalların diğer kullanıcılara geçirilebilmesi için kimyasal değişim programı kullanmasıdır.
• Yeniden Kullanılabilen Atıklar: Bazı ürünlerin, temizlenerek, dezenfekte edilerek ve gerektiğinde sterilize edilerek yeniden kullanılabilmesi mümkün olabilmektedir. Almanya’da yapılan araştırmalar, hastanelerin, redon ve toraks şişeleri ile vakum sistemlerini yeniden kullanması ile yaklaşık %50 tasarruf yapılabileceğini göstermiştir.
• Geri Dönüşümü Mümkün Olan Atıklar: Kağıt, karton, cam, organik atıklar, floresan tüpler, kullanılan bazı çözücüler, radyoaktif kimyasallar gibi atıkların geri dönüşümü mümkün olabilmektedir. Bu tip atıkların özel depolama alanlarında saklanarak geri dönüşümü sağlanabilmektedir.
• Yok Edilmesi Gereken Atıklar: Hastanelerde kullanım sonucu oluşan bulaşıcı atıklar, kimyasal atıklar, radyoaktif atıklar ve civa termometre, buharlı lamba gibi atık türleri özel olarak imha edilmeyi gerektirmektedir. Bu tip atıkların yerel yönetmeliklere uygun bir şekilde yok edilmesi sağlanmalıdır. Tehlikeli atıkları azaltmak veya yok etmek için geri dönüşüm ya da yeniden kullanım faaliyetleri ile sınırlı olan kaynakları korumaya yönelik uygulamalar, hastanelerde daha fazla kullanılmaya başlanmıştır (Carpenter and Hoppszallern, 2010; Gunsolus and Budaus, 2010).
Atık yönetimi ile ilgili bazı hastanelerin uyguladıkları faaliyet örnekleri aşağıdaki gibidir (Carpenter and Hoppszallern, 2010; Brannen, 2006):
• Amerika’daki bir bölge tıp merkezi, ameliyathanede kullanılan ameliyat önlüklerinin tek kullanımlık olması yerine sterilize edilebilir önlüklerin kullanımını teşvik etmiştir.
• Amerika’daki bir kalp sağlığı ve çocuk hastalıkları tıp merkezi, geri dönüşüm ve yeniden kullanım uygulamaları ile katı atıklarını %22 azaltmıştır.
• Amerika’nın Ohio Eyaletinde bulunan “Greene Memorial Hospital”, atıklarının % 38’ini geri dönüştüren inovasyonel, gelişmiş ve kapsamlı bir atık yönetimi programına sahiptir.
• Newyork’ta faaliyet gösteren “Albany Medical Center”, her yıl atıklarının % 50’den fazlasının geri dönüştürebildiği bir kimsayal ıslah tesisi kurmuştur.
• Lübnan, New Hampshire’da faaliyet gösteren “Dartmouth Hitchcock Medical Center” , 1990 yılından bu yana tam zamanlı atık yöneticisi istihdam etmektedir. Bu Medical Center’in, geri dönüşüm oranı % 40 olup, bölgedeki en yüksek geri dönüşüm oranına sahiptir. “Dartmouth Hitchcock Medical Center” bünyesinde ise, atık yakmak ve depolamak için gereken basınç yüklü kaplar bulunmaktadır.
• Amerika’da bir hastane, ilaç atık projesi kapsamında ampul ve röntgen filmi gibi her türlü ürünün geri dönüşümünü sağlayarak yatak başına günlük 30 euro kazanç sağladığını tespit etmiştir. Hastanelerin hem kendi içlerinde atık yönetim politikaları oluşturmaları, hem de ulusal düzeyde atık yönetimi için oluşturulacak politika sistemi ile atık yönetimi için yasal bir çatı oluşturmak gereklidir. Böylelikle, çevre sağlığını korumak, tasarruf etmek, maliyet etkililiğini sağlamak, kaynakları verimli kullanmak mümkün olabilecektir (Gunsolusa and Budaus, 2010; Ferenc, 2010).
Atık yönetim kriterleri, öncelik sırasına göre, Şekil 2’de sıralanmaktadır:
KAÇINMA...........YENİDEN KULLANMA..........GERİ DÖNÜŞÜM...........YOK ETMEK
Şekil 2. Atıkların Öncelik Sıralaması
Kaynak: Environment Science Center, 2003; Ferenc, 2010
Şekil 2’de de görüldüğü üzere, atık yönetiminde kaçınılması gereken, yeniden kullanılması mümkün olan, geri dönüşümü gerçekleştirilebilen ve yok edilmesi gereken atıklar şeklinde sınıflandırma yapmak mümkündür. Bu atık türleri aşağıda açıklanmaktadır (Ferenc, 2010; Environment Science Center; Carpenter and Hoppszallern, 2010):
• Kaçınılması Gereken Atıklar: Kullanılan tüm ürünlerin çevreye duyarlılık açısından değerlendirilmesi gerekmektedir. Bu değerlendirme sonucunda, kaçınılması gereken ürünler tespit edilerek, hiç kullanılmaması ya da daha az tehlikeli olanlar ile değiştirilmesi sağlanabilmektedir. Örneğin, tek kullanımlık galoşların kullanımının azaltılması ya da hiç kullanılmaması sağlanabilir. Bir çok uzman, sürdürülebilir bir hijyen için galoş kullanımının gerekli olmadığını savunmaktadır. Bir diğer örnek, hastanelerin acil ihtiyaçlarını karşılayacak kadar sınırlı sayıda kimyasal alması, süresi dolmuş kimyasal laboratuar atıklarından kurtulmak için önlemler alması ya da kullanılabilir olan fazla miktardaki kimyasalların diğer kullanıcılara geçirilebilmesi için kimyasal değişim programı kullanmasıdır.
• Yeniden Kullanılabilen Atıklar: Bazı ürünlerin, temizlenerek, dezenfekte edilerek ve gerektiğinde sterilize edilerek yeniden kullanılabilmesi mümkün olabilmektedir. Almanya’da yapılan araştırmalar, hastanelerin, redon ve toraks şişeleri ile vakum sistemlerini yeniden kullanması ile yaklaşık %50 tasarruf yapılabileceğini göstermiştir.
• Geri Dönüşümü Mümkün Olan Atıklar: Kağıt, karton, cam, organik atıklar, floresan tüpler, kullanılan bazı çözücüler, radyoaktif kimyasallar gibi atıkların geri dönüşümü mümkün olabilmektedir. Bu tip atıkların özel depolama alanlarında saklanarak geri dönüşümü sağlanabilmektedir.
• Yok Edilmesi Gereken Atıklar: Hastanelerde kullanım sonucu oluşan bulaşıcı atıklar, kimyasal atıklar, radyoaktif atıklar ve civa termometre, buharlı lamba gibi atık türleri özel olarak imha edilmeyi gerektirmektedir. Bu tip atıkların yerel yönetmeliklere uygun bir şekilde yok edilmesi sağlanmalıdır. Tehlikeli atıkları azaltmak veya yok etmek için geri dönüşüm ya da yeniden kullanım faaliyetleri ile sınırlı olan kaynakları korumaya yönelik uygulamalar, hastanelerde daha fazla kullanılmaya başlanmıştır (Carpenter and Hoppszallern, 2010; Gunsolus and Budaus, 2010).
Atık yönetimi ile ilgili bazı hastanelerin uyguladıkları faaliyet örnekleri aşağıdaki gibidir (Carpenter and Hoppszallern, 2010; Brannen, 2006):
• Amerika’daki bir bölge tıp merkezi, ameliyathanede kullanılan ameliyat önlüklerinin tek kullanımlık olması yerine sterilize edilebilir önlüklerin kullanımını teşvik etmiştir.
• Amerika’daki bir kalp sağlığı ve çocuk hastalıkları tıp merkezi, geri dönüşüm ve yeniden kullanım uygulamaları ile katı atıklarını %22 azaltmıştır.
• Amerika’nın Ohio Eyaletinde bulunan “Greene Memorial Hospital”, atıklarının % 38’ini geri dönüştüren inovasyonel, gelişmiş ve kapsamlı bir atık yönetimi programına sahiptir.
• Newyork’ta faaliyet gösteren “Albany Medical Center”, her yıl atıklarının % 50’den fazlasının geri dönüştürebildiği bir kimsayal ıslah tesisi kurmuştur.
• Lübnan, New Hampshire’da faaliyet gösteren “Dartmouth Hitchcock Medical Center” , 1990 yılından bu yana tam zamanlı atık yöneticisi istihdam etmektedir. Bu Medical Center’in, geri dönüşüm oranı % 40 olup, bölgedeki en yüksek geri dönüşüm oranına sahiptir. “Dartmouth Hitchcock Medical Center” bünyesinde ise, atık yakmak ve depolamak için gereken basınç yüklü kaplar bulunmaktadır.
• Amerika’da bir hastane, ilaç atık projesi kapsamında ampul ve röntgen filmi gibi her türlü ürünün geri dönüşümünü sağlayarak yatak başına günlük 30 euro kazanç sağladığını tespit etmiştir. Hastanelerin hem kendi içlerinde atık yönetim politikaları oluşturmaları, hem de ulusal düzeyde atık yönetimi için oluşturulacak politika sistemi ile atık yönetimi için yasal bir çatı oluşturmak gereklidir. Böylelikle, çevre sağlığını korumak, tasarruf etmek, maliyet etkililiğini sağlamak, kaynakları verimli kullanmak mümkün olabilecektir (Gunsolusa and Budaus, 2010; Ferenc, 2010).