Özellikle elektrikçiler, kablo döşeme işçileri, yüksek gerilim hatlarında çalışan işçiler, öğütme, ezme makinası gibi yüksek güç tüketen makine operatörleri vb. meslek dallarında çalışan işçilerde EM alan maruziyetinden kaynaklı rahatsızlıklar daha sık görülmektedir. Çalışmamızın daha önceki bölümünde değindiğimiz gibi EM alan maruziyetinin hücrenin hayati işlevleri olan membran fonksiyonlarında, hücresel iletimlerde ve metabolizmada önemli değişikliklere neden olduğu tespit edilmiştir. Ayrıca, DNA kırıkları ve kromozomlarda görülen anormalliklere, beyin nöronlarının ölümünü de kapsayan çeşitli hücre ölümlerine, serbest radikal oluşumunda artışa, hücresel strese ve zamansız yaşlanmaya, hafıza kaybı, öğrenme güçlüğü gibi beyin fonksiyonlarında değişikliğe, kadınlarda üreme sağlığı bozukluklarına, halsizlik ve baş ağrısına, uyku bozukluklarına, nörolojik dejenerasyonlara, melatonin salgılanmasında azalmaya ve kansere neden olduğu olabileceği saptanmıştır. Çalışanların EM alanların muhtemel sağlık etkilerinden korunması için çeşitli önlemler alınmalıdır.
İhtiyatlılık İlkesine Göre Hareket Etmek
İhtiyatlılık ilkesi EM alanların zararlı etkileri tam olarak bilimsel düzeyde kesinleşmemesine rağmen bütün önlemleri eksiksiz almak olarak ifade edilebilir. Kesin olarak zararsız olduğu ispatlanana kadar bu EM alanların zararlı olabileceği kabul edilerek ona göre gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bir başka ifade ile; “Kanıtın yokluğu yokluğun kanıtı değildir” ilkesinden hareketle sağlığa zararlı olmadığı kanıtlanana kadar sağlığa zararlı etkisi varmış gibi yaklaşılması şeklinde de ifade edilmektedir.
İşyerlerinde EM alanlara karşı alınacak önlemler ihtiyatlılık ilkesi kapsamında değerlendirilmelidir. Öncelikle EM alanların sağlık üzerinde çok ciddi sorunlar ortaya çıkarabileceği kabul edilmeli ve bu olumsuz sonuçların bertaraf edilmesi için gerekli bütün önlemler alınmalıdır.
İşyeri ve Çevresinde Maruziyet kaynağı Olabilecek Muhtemel EM Alanların Tespiti
EM alanların görülememesi, kokusunun olmaması duyu organlarıyla algılanamaması buna karşın son derece yaygın çevresel bir maruziyet kaynağı olması bu alanlardan ortaya çıkabilecek risklerin tespitini zorlaştırmaktadır. Çalışanları EM alanlardan korumak için ilk adım mesleki risklerin ve maruziyetin değerlendirilmesi, maruziyeti tanımlayan ölçüm verilerinin toplanması olmalıdır. Birçok durumda limit değerlere göre maruziyeti en iyi tanımlamanın yolu uygun cihazları kullanarak ölçüm yapmaktır. Bazı durumlarda ise doğrudan indüklenen akımı ölçmek yeterli olabilmektedir. Çalışma ortamındaki en pratik yaklaşım ortamdaki elektrik ve manyetik alan şiddetini ölçmektir. İşyerlerinde EM alanların olumsuz etkilerinden çalışanları korumak için öncelikle işyerlerinin, eklentilerinin ve özellikle çalışma mahallerinin EM alan maruziyet seviyeleri belirlenmelidir.
EM alan maruziyetine yönelik yapılan ölçümler kapsamında çalışma yerleri ölçüm değerleri yüksek çıkan noktalardan mümkün olduğu kadar güvenli mesafede seçilmelidir. EM alan kaynaklarının etrafı ekranlama, kalkanlama vb. yöntemler ile kısmen de olsa sınırlanabilir ama belirli periyotlar ile ölçümler yapılmalı ve riskli bölgeler kontrol altında tutulmalıdır. Ekranlama, kalkanlama vb. materyallerin topraklaması uygun şekilde yapılmalı ve herhangi bir kazaya mahal vermeyecek şekilde yapılmış olduğundan emin olunmalıdır. Yeni teknoloji, cihaz veya üretim yöntemi kullanıldığında EM alan maruziyetinin durumu tekrar hesaplanmalı veya ölçülmelidir.
İzin Verilen EM Alan Sınır Değerlerine Dikkat Edilmesi
İşyerlerinde yapılan işte, üretim sürecinde veya yönteminde çok farklı frekanslarda EM alan üreten araç, gereç, ekipman veya sistemlerin bulunduğu göz önünde bulundurulursa, çalışanların maruz kaldığı tehlike daha rahat idrak edilebilir. Yapılacak çalışmalarda öncelikle ulusal ve uluslararası sınır değerleri göz önünde bulundurulmalı ve işyerinin EM alan seviyesi bu sınır değerlerinin altına düşürmek için genel olarak mühendislik ve idari kontroller, eğitim ve bilgi verilmesi, toplu ve kişisel koruma önlemler, tıbbi gözlemler vb. gerekli önlemler alınmalıdır.
Uluslararası Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri
Son yıllarda yapılan çalışmalar EM alanların elektriksel olarak uyarılabilen hücreler üzerinde ve yüksek frekansta termal etkilere tepki veren hücrelerde bazı olumsuz etkilerinin olduğu konusunda hemfikir olmasına rağmen düşük frekanslarda uzun vadeli etkileri üzerinde tam bir fikir birliği bulunmamaktadır. Özellikle EM alanların çeşitli kanser türleri, Alzheimer, kalp rahatsızlıkları gibi çağımızın önemli sağlık sorunları üzerindeki etkisi halen tartışılmaktadır. Bu durum Ulusal ve uluslararası standartların genel manasıyla EM alanların ısıl etkileri üzerinde yoğunlaşmasına sebep olmuştur.
WHO, ICNIRP, IARC vb. bağımsız kuruluşlar EM alanların halk sağlığı ve çalışanlar üzerindeki etkilerini uzun süredir incelemektedirler. Yapılan çalışmalar çerçevesinde çeşitli bağımsız kuruluşlarca halk sağlığı ve çalışanlar için bazı sınır değerleri belirlenmiştir. ICNIRP tarafından 1998 yılında yayınlanan iyonize olmayan Elektromanyetik Alanların sınırlandırılması ile ilgili tavsiye kararlarında (Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electric, Magnetic, And Electromagnetic Fields) insan vücudunun sıcaklığını 1 C0arttırabilecek EM güç soğrulması taban alınmıştır. Çalışanlar için EM alan sınır değerleri tespit edilirken insan vücudunun sıcaklığını 1 C0 arttırabilecek alt değer hesaplanmış ve 1/10’nu sınır değer olarak kabul edilmiştir.
Teorik olarak hesaplamalar 4W/kg SAR değerinin insan vücudunda sıcaklığı 1 C0arttırabildiğini ortaya koymaktadır. Çalışanlar için 10 kat güvenlik payı bırakıldığından dolayı “4/10 W/kg=0,4 W/kg” SAR değeri sınır değeri bulunmaktadır . İşyerlerinde SAR değerinin ölçülebilmesi olanaksız olduğundan dolayı sınır değer olarak kullanılan SAR değeri baz alınarak daha kolay ölçülebilir değerler belirlenmiştir. Aşağıdaki tabloda ICNIRP’nın çalışanlar için kabul ettiği mesleki maruziyet sınır değerleri görülmektedir.
Tablo- 2 Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Sınır Değerleri
Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.509
Yukarıdaki tabloda maruziyet limit değerleri kardiyovasküler ve merkezi sinir sistemi üzerindeki etkileri önlemek için, 1 Hz’e kadar zaman değişkenli alanlarındaki akım yoğunluğu için, 1 Hz ve 10 MHz arasında maruziyet limit değerleri, merkezi sinir sistemi fonksiyonları üzerindeki etkileri önlemek için, 100 kHz ve 10 GHz arasında SAR’da maruziyet limit değerleri, tüm vücut ısı baskısını ve dokuların lokal olarak aşırı ısınmasını önlemek için sağlanmıştır. 100 kHz ila 10 MHz aralığında akım yoğunluğu ve SAR’ın her ikisinde, maruziyet limit değerleri için sağlanmıştır. 10 GHz ve 300 GHz arasında güç yoğunluğunda maruziyet limit değeri, vücut yüzeyine yakın dokuda aşırı ısınmayı önlemek için sağlanmıştır.
İşyerlerinde genellikle EM alan kaynağı olarak elektrikle çalışan ekipmanlar ve iletim hatları görülmektedir. Ülkemizde elektrik iletimi ve dağıtımı 50 Hz frekansında yapılmaktadır. WHO ve ICNIRP’nin kabul ettiği EM alanların çalışanlar üzerindeki etkilerinin temel sınırı olarak 10 mA/m² değeri kabul edilmiştir. Sınır değeri halk sağlığı için daha düşük olarak (2mA/m²; Halk sağlığı için sınır değeri 50 kat güvenlik seviyesi alınarak belirlenir) kabul edilmiştir. Temel sınırlamaların sağlanıp sağlanmadığı kontrol edilmesi için ölçülebilir bazı referans değerleri kullanılmaktadır. İşyerinde ölçülen veyahut hesaplanan değerlerin referans değerlerinin altında olması, işyerinin EM alan maruziyeti açısından sınır değerlerinin altında ve güvenli olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki tabloda kabul edilen referans değerleri görülmektedir.
Tablo -3 Çalışanlar İçin ICNIRP’nin Kabul Ettiği Referans Değerleri
Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.511
* Eşdeğer düzlem dalga güç yoğunluğu (Seq): Elektromanyetik dalganın hareket doğrultusuna dik, birim alana düşen ve Watt/m2 olarak ifade edilen güç miktarı
* Manyetik alan şiddeti (H): Uzayın herhangi bir noktasında bir manyetik alan içinde bulunan ve manyetik akı yoğunluğu ile tanımlanan, Amper/metre olarak ifade edilen vektörel bir büyüklüğü,
* Manyetik akı yoğunluğu (B): Herhangi bir birim alandan geçen ve Tesla olarak ifade edilen manyetik akı miktarı.
İşyerlerinde referans değerleri aşıldığı takdirde gerekli önlemler alınmalı ve işyerlerinde ölçülen veya hesaplanan EM alan maruziyeti sınır değerleri aşması engellenmelidir.
Avrupa parlamentosu tarafından 2004 yılında çıkarılan 2004/40/CE nolu direktif çerçevesinde çeşitli mesleki sınır değerleri belirlenmiştir (On The Minimum Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive ). 2004/40/CE nolu direktif çalışanları EM alanların etkilerinden korumak için gerekli minimum sağlık ve güvenlik önlemlerini içermekte ve kanun hükmünde olmayıp birlik üyesi ülkeler için tavsiye niteliğindedir. AB üyesi ülkeler içerisinde tam olarak bir uygulama birliği bulunmamaktadır. Birlik üyesi ülkeler genel itibariyle 2004/40/CE nolu direktifi yerel mevzuatlarına kısmen veya tamamen uygulamışlardır. 2004/40/CE nolu direktif sınır değerleri olarak ICNIRP’nin tespit ettiği değerleri benimsemiştir. 2004/40/CE sayılı direktifi tablo 2 de (ICNIRP’nin belirlediği referans değerleri) belirtilen eylem değerleri aşıldığında teknik veya organizasyonel önlemler alınması gerektiğini belirtmektedir.
Ulusal Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri
Ülkemizde yerel mevzuatımızda EM alan sınır değerleri TSE’nin çıkarmış olduğu TS ENV 50166-1 “İnsanların Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması – Yüksek Frekanslar (10 kHz-300 GHz)” ve “TS ENV 50166-2 (İnsanların Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması – Düşük Frekanslar (0Hz-10 kHz)” standartlarında, Çevre ve Orman Bakanlığının İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmeliğinde ve Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumunun Elektronik Haberleşme Cihazlarına Güvenlik Sertifikası Düzenlenmesine İlişkin Yönetmeliğinde yer almaktadır.
TSE’nin standartlarında mesleki maruziyet için ve halk sağlığı için ayrı ayrı sınır ve referans değerleri, ölçüm metotları, ölçüm yapılırken dikkat edilecek hususlar, EM alan ölçüm ve hesaplama yöntemleri, temel korunma, maruziyeti azaltma yöntemleri vb. konulara değinilmiştir. Aşağıda TSE’nın standartlarında belirtilen sınır değerlere yer verilmiştir.
Tablo- 4 Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri
Tablo- 5 Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri
Türkiye EM alanlar konusunda 2004/40/CE sayılı AB direktifini uygulamaktadır. Ülkemizde Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu ICNIRP limitlerinin en üst seviyesine göre belirlediği limitleri 21.04.2011 Tarih ve 27312 Sayılı Resmi Gazetede “Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü ve Denetimi Hakkında Yönetmelik” te yayınlamıştır. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu yönetmeliğinde ortamın toplamı için olan sınır değerler ile tek bir cihaz için olan sınır değerler birbirinden ayrılmıştır ve ortamın toplamı için olan sınır değerin %25’i alınarak tek bir cihaz için olan sınır değer belirlenmiştir.
Tablo -6 Elektronik Haberleşme Cihazları için 10 kHz-60 TGHz frekans Bantlarındaki Elektrik ve Manyetik Alanlar için Limit Değerleri
Kaynak:Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu, Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik, Madde:16
Yönetmeliklerde “Güvenlik Mesafesi” hesaplamaları yapılarak sabit telekomünikasyon cihaz ve sistemlerinin çevresindeki güvenli alanlar belirlenmiştir. Bu mesafenin anlamı, güvenlik mesafesinden sonra elektik ve manyetik alan şiddetlerinin kuramsal olarak hesaplanabileceği anten ve dalga boyu ilişkisine göre “uzak alan” bölgesini anlatmak içindir. Bir başka deyişle güvenlik mesafesi dışındaki bölgede elektrik ve manyetik alanlar formüllerle az hata ile hesaplanabilir ancak güvenlik mesafesi içindeki bölgede (yakın alanda) hesaplama çok kolay değildir ve elektrik ve manyetik alan şiddetlerinin ne olduğu kolayca belirlenemeyebilir.
Tablo- 7 0-Hz-300 GHz Frekans Bantlarındaki Elektrik, Manyetik ve Elektromanyetik Alanlar için Limit Değerleri
Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik, Madde:15 Ek-1
Bu sınırlamaların yanında yine BTK’nın çıkarmış olduğu Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi (SBT) Cihazlar Yönetmeliği bulunmaktadır. Yönetmelik, sanayi, bilim ve tıp alanında kullanılan elektronik cihazların imali, ithali ve yurt içinde kullanılması hususları yanında, yaydığı EM alanı sınırlayıcı ve kullanıcıların korunması ile ilgili bazı hükümler içermektedir. Bu kapsamda; sanayi, bilimsel ve tıbbi cihazlar, tıbbi diyatermi cihazları, sanayi ısıtma cihazları, regüleli RF ark kaynakları, ultrasonik cihazlar ve mikrodalga fırınları bulunmaktadır. Söz konusu yönetmelikte belirtilen RF frekansları ve sınırlamalar, halk veya mesleki maruziyet temelinde olmayıp, komşu sistemlere enterferansı önleyici limitler temelindedir. Ancak bu şekli ile de haliyle insan sağlığı açısından olası olumsuz etkiler sınırlandırılmış olmaktadır.
Tablo- 8 SBT Cihazları İçin Tahsis Edilen Frekanslar
* SBT (Sınai, bilimsel ve tıbbi) cihazları: Sanayi, bilim ve tıp alanlarında veya enerjinin elektromanyetik yoldan aktarıldığı benzer alanlarda kullanılan ve haberleşme maksadı taşımaksızın radyo frekans enerjisini yerinde üreten ve/veya kullanan cihazları ifade etmektedir.
EM Alan Maruziyetinin Sınırlandırılması
EM alanların etkilerinden çalışanların korunması için öncelikle işyerinin ve çalışanların EM alan maruziyetleri ölçülmeli veya hesaplanmalıdır. Elde edilen veriler ışığında ve sınır değerleri göz önüne bulundurularak gerekli çeşitli önlemler alınmalıdır. EM alan sınır değerleri geçildiği zaman öncelikle mühendislik kontrolleri kapsamında müsaade edilen seviyeye çekilebilecek cihazların emisyonları güvenlik önlemleri, kısıtlamalar ve benzer sağlığı koruyucu mekanizmalar ile sınırlandırılır.
Teknik ve mühendislik önlemlerinin yeterli olmadığı veya ek önlem gerektiği durumlarda organizasyonel, çalışma şekli ve yöntemine yönelik, kişisel koruyucu vb. önlemler alınmalıdır.
Teknik ve Mühendislik Önlemler
İşyeri ve çevresinde yapılan EM alan ölçüm ve hesaplamaları sonucunda çalışanlar için yüksek maruziyet riski oluşturan noktalar belirlenmelidir. Teknik imkânlar ve teknoloji elverdiği çerçevede maruziyet riskleri ortadan kaldırılmalı, kullanılan ekipmaların, cihazların, aletlerin veya sistemlerin EM alan emisyonlarının sınır değerleri aşmayacak şekilde seçilmeli ve belirli aralıklarla ölçümleri yapılmalıdır.
EM alanların sınırlandırılması için alınacak teknik ve mühendislik önlemlerde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;
-3mT değerinden fazla manyetik akı yoğunluğuna sahip alanlarda ferromanyetik cisimlerin kontrolsüz hareket riski
-Elektronik patlayıcı ateşleyiciler ile etkileşimi
-İndüksiyon alanları, kontak akımları veya kıvılcım boşalmaları ile yanıcı malzemenin tutuşması sonucu ortaya çıkan yangın ve patlamalar
İşyerindeki veya işyeri çevresindeki ekipmanlardan, donanımlardan veya iletim hatlarından kaynaklanan çeşitli önlemler ile azaltılamayan EM alan maruziyetleri kalkanlama yöntemleri ile sınırlandırılabilir. Öncelikle doğru yapılacak bir ortam ölçümü ile çalışma mahallerinin EM alan maruziyeti tespit edilmelidir. Ortam ölçüm raporu doğrultusunda ilk olarak özel risk grupları göz önünde bulundurularak (gebe bayanlar, kalp hastaları, genç çalışanlar vs.) uygun metot ve malzeme seçimi yapılır, uygulama tekniği belirlenir ve kalkanlama yönteminin verimliliği değerlendirilir.
Uygulanacak olan kalkanlama yöntemi koruma gerektiren alana ve etkilediği çalışanlara göre seçilir. Bazı durumlarda kalkanlama kumaşları ile yapılan bölgesel korumalar yeterliyken bazı durumlarda kalkanlama boyası kullanılabilir.
Uygulanacak olan kalkanlama yöntemleri elektrik ile temas riski durumuna, malzemenin esnekliğine (hamile bayanlar için kumaş şeklinde, çam, kapı vb. yerler için siyah film ve boya gibi), kullanılacak malzemenin çalışanlar üzerinde alerjik etkilerine, EM alan etkisine (kalkanlama kumaşları EM alanları yansıtırken kalkanlama yapı malzemeleri EM alanları yutmaktadır), kullanılacağı çalışma mahalleri ve uygulama şekline göre seçilmelidir.
Ekipman ve Cihazlara Yönelik Önlemler
Çalışanların kullandıkları, etrafında bulundukları ekipman, cihaz veya sistemlerin EM alan emisyonunu azaltacak önlemler alınmalıdır. EM alan maruziyetinin ekipman ve cihazlara yönelik önlemler ile sınırlandırılması sırasında aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;
İşyerine bağlı çalışılan alanlar, çalışanların girip çıkılabileceği bina, tesis vb. ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler çalışanların EM alan maruziyetinde bırakmayacak veya bu maruziyeti en az düzeyde tutacak şekilde planlanır. Özellikle işçilerin yoğun olarak veya uzun sürelerde bulunduğu ofis, atölye, yatakhane, yemekhane vb. yerlerin düzenlemelerinde ve yerleşkelerinde özel politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanların durumu göz önünde bulundurularak gerekli organizasyonlar yapılmalıdır.
İşyerinde yer değiştirmeksizin uzun sürelerle çalışma yapılan bölümler için özel önlemler alınmalıdır.
Bazı önlemler şöyle sıralanabilir;
Yapılan ölçümler veya hesaplamalar sonunda EM alan maruziyeti sınır değerlerinin üzerinde ise aşağıda sıralanan önlemler ile EM alan maruziyeti sınırlandırılır;
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Günümüz çalışma yaşamından EM alan kaynaklarını tamamen çıkarma seçeneğimiz yoktur. Elektrik modern yaşamın ve çalışma hayatının vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Eğer EM alanları çalışma hayatının dışarısına çıkaramıyorsak bununla yaşamayı öğrenmeliyiz. Alınacak önlemlerin seçilmesi ve uygulanması elektrik enerjisinin faydalarını mümkün olduğu kadar kısıtlamamalıdır. Elektrik enerjisinin çalışma hayatına sunduğu imkânlar kesinlikle çok fazladır ama EM alan maruziyet sınırlarına dikkat edilerek bu imkanlar kullanılmalıdır. Unutulmamalıdır ki; ilaç ile zehiri birbirinden ayıranın kullanılan doz miktarıdır. EM alan emisyonu yapan ekipmanlar, araçlar ve gereçler maksimum seviyede verimle kullanılmalı ama çalışanların sağlığını bozacak EM alan seviyesi geçilmemelidir.
Mevcut sınır değerleri EM alanların sadece ısıl etkileri göz önüne alınıp belirli bir güvenlik payı bırakılarak belirlenmiştir. EM alanın düşük frekanslarda canlılar üzerindeki ısıl olmayan etkileri her ne kadar kesinleşmiş olmasa da sınır değerleri belirlenirken dikkate alınmalıdır. EM alanların çalışanlar üzerinde ısıl olmayan etkileri ile ilgili çok daha ciddi araştırmalar ve incelemeler yapılmalıdır. Elde edilecek sonuçlar kapsamında bilinçli önlemler alınmalıdır. Mevcut durumda EM alanların etkilerinden çalışanların korunabilmesi için ihtiyatlılık ilkesi kapsamında EM alanların zararlı olduğu kabul edilip bütün önlemler alınmalıdır.
İşyerinde öncelikle EM alan ölçümü yapılmalı ve sınır değerleri göz önünde bulundurularak risk değerlendirmesi hazırlanmalıdır. Çalışanlara işyerinde karşılaşabileceği EM alan riskleri, koruyucu ve önleyici tedbirler, EM alanın sağlık üzerindeki etkileri vb. konular hakkında eğitim ve bilgi verilmelidir. EM alanların özellikle ısıl olmayan etkilerinin çok ciddi sağlık sorunlarına sebep olabileceği düşünülürse işe giriş ve periyodik muayenelerin yapılması, gereğinde hastalık dönüşü ve işe başlama muayenelerin yapılması, ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarından korunmada ve erken tanı açısından ne kadar önemli olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Gerekli ölçümler ve hesaplamalar yapıldıktan sonra çalışanların EM alan maruziyeti sınır değerlerinin üzerinde tespit edilirse teknik, mühendislik önlemler, kalkanlama, yansıtma vb teknik önlemler, ekipman ve cihazlara yönelik önlemler, organizasyonale önlemler, çalışma şekli ve yöntemine yönelik önlemler alınarak EM alan maruziyeti sınırlandırılmalıdır.
Kaynak :
İhtiyatlılık İlkesine Göre Hareket Etmek
İhtiyatlılık ilkesi EM alanların zararlı etkileri tam olarak bilimsel düzeyde kesinleşmemesine rağmen bütün önlemleri eksiksiz almak olarak ifade edilebilir. Kesin olarak zararsız olduğu ispatlanana kadar bu EM alanların zararlı olabileceği kabul edilerek ona göre gerekli tedbirlerin alınmasıdır. Bir başka ifade ile; “Kanıtın yokluğu yokluğun kanıtı değildir” ilkesinden hareketle sağlığa zararlı olmadığı kanıtlanana kadar sağlığa zararlı etkisi varmış gibi yaklaşılması şeklinde de ifade edilmektedir.
İşyerlerinde EM alanlara karşı alınacak önlemler ihtiyatlılık ilkesi kapsamında değerlendirilmelidir. Öncelikle EM alanların sağlık üzerinde çok ciddi sorunlar ortaya çıkarabileceği kabul edilmeli ve bu olumsuz sonuçların bertaraf edilmesi için gerekli bütün önlemler alınmalıdır.
İşyeri ve Çevresinde Maruziyet kaynağı Olabilecek Muhtemel EM Alanların Tespiti
EM alanların görülememesi, kokusunun olmaması duyu organlarıyla algılanamaması buna karşın son derece yaygın çevresel bir maruziyet kaynağı olması bu alanlardan ortaya çıkabilecek risklerin tespitini zorlaştırmaktadır. Çalışanları EM alanlardan korumak için ilk adım mesleki risklerin ve maruziyetin değerlendirilmesi, maruziyeti tanımlayan ölçüm verilerinin toplanması olmalıdır. Birçok durumda limit değerlere göre maruziyeti en iyi tanımlamanın yolu uygun cihazları kullanarak ölçüm yapmaktır. Bazı durumlarda ise doğrudan indüklenen akımı ölçmek yeterli olabilmektedir. Çalışma ortamındaki en pratik yaklaşım ortamdaki elektrik ve manyetik alan şiddetini ölçmektir. İşyerlerinde EM alanların olumsuz etkilerinden çalışanları korumak için öncelikle işyerlerinin, eklentilerinin ve özellikle çalışma mahallerinin EM alan maruziyet seviyeleri belirlenmelidir.
EM alan maruziyetine yönelik yapılan ölçümler kapsamında çalışma yerleri ölçüm değerleri yüksek çıkan noktalardan mümkün olduğu kadar güvenli mesafede seçilmelidir. EM alan kaynaklarının etrafı ekranlama, kalkanlama vb. yöntemler ile kısmen de olsa sınırlanabilir ama belirli periyotlar ile ölçümler yapılmalı ve riskli bölgeler kontrol altında tutulmalıdır. Ekranlama, kalkanlama vb. materyallerin topraklaması uygun şekilde yapılmalı ve herhangi bir kazaya mahal vermeyecek şekilde yapılmış olduğundan emin olunmalıdır. Yeni teknoloji, cihaz veya üretim yöntemi kullanıldığında EM alan maruziyetinin durumu tekrar hesaplanmalı veya ölçülmelidir.
İzin Verilen EM Alan Sınır Değerlerine Dikkat Edilmesi
İşyerlerinde yapılan işte, üretim sürecinde veya yönteminde çok farklı frekanslarda EM alan üreten araç, gereç, ekipman veya sistemlerin bulunduğu göz önünde bulundurulursa, çalışanların maruz kaldığı tehlike daha rahat idrak edilebilir. Yapılacak çalışmalarda öncelikle ulusal ve uluslararası sınır değerleri göz önünde bulundurulmalı ve işyerinin EM alan seviyesi bu sınır değerlerinin altına düşürmek için genel olarak mühendislik ve idari kontroller, eğitim ve bilgi verilmesi, toplu ve kişisel koruma önlemler, tıbbi gözlemler vb. gerekli önlemler alınmalıdır.
Uluslararası Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri
Son yıllarda yapılan çalışmalar EM alanların elektriksel olarak uyarılabilen hücreler üzerinde ve yüksek frekansta termal etkilere tepki veren hücrelerde bazı olumsuz etkilerinin olduğu konusunda hemfikir olmasına rağmen düşük frekanslarda uzun vadeli etkileri üzerinde tam bir fikir birliği bulunmamaktadır. Özellikle EM alanların çeşitli kanser türleri, Alzheimer, kalp rahatsızlıkları gibi çağımızın önemli sağlık sorunları üzerindeki etkisi halen tartışılmaktadır. Bu durum Ulusal ve uluslararası standartların genel manasıyla EM alanların ısıl etkileri üzerinde yoğunlaşmasına sebep olmuştur.
WHO, ICNIRP, IARC vb. bağımsız kuruluşlar EM alanların halk sağlığı ve çalışanlar üzerindeki etkilerini uzun süredir incelemektedirler. Yapılan çalışmalar çerçevesinde çeşitli bağımsız kuruluşlarca halk sağlığı ve çalışanlar için bazı sınır değerleri belirlenmiştir. ICNIRP tarafından 1998 yılında yayınlanan iyonize olmayan Elektromanyetik Alanların sınırlandırılması ile ilgili tavsiye kararlarında (Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electric, Magnetic, And Electromagnetic Fields) insan vücudunun sıcaklığını 1 C0arttırabilecek EM güç soğrulması taban alınmıştır. Çalışanlar için EM alan sınır değerleri tespit edilirken insan vücudunun sıcaklığını 1 C0 arttırabilecek alt değer hesaplanmış ve 1/10’nu sınır değer olarak kabul edilmiştir.
Teorik olarak hesaplamalar 4W/kg SAR değerinin insan vücudunda sıcaklığı 1 C0arttırabildiğini ortaya koymaktadır. Çalışanlar için 10 kat güvenlik payı bırakıldığından dolayı “4/10 W/kg=0,4 W/kg” SAR değeri sınır değeri bulunmaktadır . İşyerlerinde SAR değerinin ölçülebilmesi olanaksız olduğundan dolayı sınır değer olarak kullanılan SAR değeri baz alınarak daha kolay ölçülebilir değerler belirlenmiştir. Aşağıdaki tabloda ICNIRP’nın çalışanlar için kabul ettiği mesleki maruziyet sınır değerleri görülmektedir.
Tablo- 2 Çalışanlar ICNIRP’nin Kabul Ettiği Sınır Değerleri
Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.509
Yukarıdaki tabloda maruziyet limit değerleri kardiyovasküler ve merkezi sinir sistemi üzerindeki etkileri önlemek için, 1 Hz’e kadar zaman değişkenli alanlarındaki akım yoğunluğu için, 1 Hz ve 10 MHz arasında maruziyet limit değerleri, merkezi sinir sistemi fonksiyonları üzerindeki etkileri önlemek için, 100 kHz ve 10 GHz arasında SAR’da maruziyet limit değerleri, tüm vücut ısı baskısını ve dokuların lokal olarak aşırı ısınmasını önlemek için sağlanmıştır. 100 kHz ila 10 MHz aralığında akım yoğunluğu ve SAR’ın her ikisinde, maruziyet limit değerleri için sağlanmıştır. 10 GHz ve 300 GHz arasında güç yoğunluğunda maruziyet limit değeri, vücut yüzeyine yakın dokuda aşırı ısınmayı önlemek için sağlanmıştır.
İşyerlerinde genellikle EM alan kaynağı olarak elektrikle çalışan ekipmanlar ve iletim hatları görülmektedir. Ülkemizde elektrik iletimi ve dağıtımı 50 Hz frekansında yapılmaktadır. WHO ve ICNIRP’nin kabul ettiği EM alanların çalışanlar üzerindeki etkilerinin temel sınırı olarak 10 mA/m² değeri kabul edilmiştir. Sınır değeri halk sağlığı için daha düşük olarak (2mA/m²; Halk sağlığı için sınır değeri 50 kat güvenlik seviyesi alınarak belirlenir) kabul edilmiştir. Temel sınırlamaların sağlanıp sağlanmadığı kontrol edilmesi için ölçülebilir bazı referans değerleri kullanılmaktadır. İşyerinde ölçülen veyahut hesaplanan değerlerin referans değerlerinin altında olması, işyerinin EM alan maruziyeti açısından sınır değerlerinin altında ve güvenli olduğunu göstermektedir. Aşağıdaki tabloda kabul edilen referans değerleri görülmektedir.
Tablo -3 Çalışanlar İçin ICNIRP’nin Kabul Ettiği Referans Değerleri
Kaynak: ICNIRP, Guidelines For Limiting Exposure To Time-Varying Electrıc, Magnetic, And Electromagnetıc Fields, Health Physics Society, 1998 s.511
* Eşdeğer düzlem dalga güç yoğunluğu (Seq): Elektromanyetik dalganın hareket doğrultusuna dik, birim alana düşen ve Watt/m2 olarak ifade edilen güç miktarı
* Manyetik alan şiddeti (H): Uzayın herhangi bir noktasında bir manyetik alan içinde bulunan ve manyetik akı yoğunluğu ile tanımlanan, Amper/metre olarak ifade edilen vektörel bir büyüklüğü,
* Manyetik akı yoğunluğu (B): Herhangi bir birim alandan geçen ve Tesla olarak ifade edilen manyetik akı miktarı.
İşyerlerinde referans değerleri aşıldığı takdirde gerekli önlemler alınmalı ve işyerlerinde ölçülen veya hesaplanan EM alan maruziyeti sınır değerleri aşması engellenmelidir.
Avrupa parlamentosu tarafından 2004 yılında çıkarılan 2004/40/CE nolu direktif çerçevesinde çeşitli mesleki sınır değerleri belirlenmiştir (On The Minimum Health And Safety Requirements Regarding The Exposure Of Workers To The Risks Arising From Physical Agents (Electromagnetic Fields) Directive ). 2004/40/CE nolu direktif çalışanları EM alanların etkilerinden korumak için gerekli minimum sağlık ve güvenlik önlemlerini içermekte ve kanun hükmünde olmayıp birlik üyesi ülkeler için tavsiye niteliğindedir. AB üyesi ülkeler içerisinde tam olarak bir uygulama birliği bulunmamaktadır. Birlik üyesi ülkeler genel itibariyle 2004/40/CE nolu direktifi yerel mevzuatlarına kısmen veya tamamen uygulamışlardır. 2004/40/CE nolu direktif sınır değerleri olarak ICNIRP’nin tespit ettiği değerleri benimsemiştir. 2004/40/CE sayılı direktifi tablo 2 de (ICNIRP’nin belirlediği referans değerleri) belirtilen eylem değerleri aşıldığında teknik veya organizasyonel önlemler alınması gerektiğini belirtmektedir.
Ulusal Mesleki Maruziyet Sınır Değerleri
Ülkemizde yerel mevzuatımızda EM alan sınır değerleri TSE’nin çıkarmış olduğu TS ENV 50166-1 “İnsanların Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması – Yüksek Frekanslar (10 kHz-300 GHz)” ve “TS ENV 50166-2 (İnsanların Elektromanyetik Alanlara Maruz Kalması – Düşük Frekanslar (0Hz-10 kHz)” standartlarında, Çevre ve Orman Bakanlığının İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmeliğinde ve Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumunun Elektronik Haberleşme Cihazlarına Güvenlik Sertifikası Düzenlenmesine İlişkin Yönetmeliğinde yer almaktadır.
TSE’nin standartlarında mesleki maruziyet için ve halk sağlığı için ayrı ayrı sınır ve referans değerleri, ölçüm metotları, ölçüm yapılırken dikkat edilecek hususlar, EM alan ölçüm ve hesaplama yöntemleri, temel korunma, maruziyeti azaltma yöntemleri vb. konulara değinilmiştir. Aşağıda TSE’nın standartlarında belirtilen sınır değerlere yer verilmiştir.
Tablo- 4 Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri
Tablo- 5 Mesleki Maruziyet Manyetik Alan Referans Değerleri
Türkiye EM alanlar konusunda 2004/40/CE sayılı AB direktifini uygulamaktadır. Ülkemizde Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu ICNIRP limitlerinin en üst seviyesine göre belirlediği limitleri 21.04.2011 Tarih ve 27312 Sayılı Resmi Gazetede “Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü ve Denetimi Hakkında Yönetmelik” te yayınlamıştır. Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu yönetmeliğinde ortamın toplamı için olan sınır değerler ile tek bir cihaz için olan sınır değerler birbirinden ayrılmıştır ve ortamın toplamı için olan sınır değerin %25’i alınarak tek bir cihaz için olan sınır değer belirlenmiştir.
Tablo -6 Elektronik Haberleşme Cihazları için 10 kHz-60 TGHz frekans Bantlarındaki Elektrik ve Manyetik Alanlar için Limit Değerleri
Kaynak:Bilgi Teknolojileri Ve İletişim Kurumu, Elektronik Haberleşme Cihazlarından Kaynaklanan Elektromanyetik Alan Şiddetinin Uluslararası Standartlara Göre Maruziyet Limit Değerlerinin Belirlenmesi, Kontrolü Ve Denetimi Hakkında Yönetmelik, Madde:16
Yönetmeliklerde “Güvenlik Mesafesi” hesaplamaları yapılarak sabit telekomünikasyon cihaz ve sistemlerinin çevresindeki güvenli alanlar belirlenmiştir. Bu mesafenin anlamı, güvenlik mesafesinden sonra elektik ve manyetik alan şiddetlerinin kuramsal olarak hesaplanabileceği anten ve dalga boyu ilişkisine göre “uzak alan” bölgesini anlatmak içindir. Bir başka deyişle güvenlik mesafesi dışındaki bölgede elektrik ve manyetik alanlar formüllerle az hata ile hesaplanabilir ancak güvenlik mesafesi içindeki bölgede (yakın alanda) hesaplama çok kolay değildir ve elektrik ve manyetik alan şiddetlerinin ne olduğu kolayca belirlenemeyebilir.
Tablo- 7 0-Hz-300 GHz Frekans Bantlarındaki Elektrik, Manyetik ve Elektromanyetik Alanlar için Limit Değerleri
Kaynak: Çevre ve Orman Bakanlığı, İyonlaştırıcı Olmayan Radyasyonun Olumsuz Etkilerinden Çevre Ve Halkın Sağlığının Korunmasına Yönelik Alınması Gereken Tedbirlere İlişkin Yönetmelik, Madde:15 Ek-1
Bu sınırlamaların yanında yine BTK’nın çıkarmış olduğu Sınai, Bilimsel Ve Tıbbi (SBT) Cihazlar Yönetmeliği bulunmaktadır. Yönetmelik, sanayi, bilim ve tıp alanında kullanılan elektronik cihazların imali, ithali ve yurt içinde kullanılması hususları yanında, yaydığı EM alanı sınırlayıcı ve kullanıcıların korunması ile ilgili bazı hükümler içermektedir. Bu kapsamda; sanayi, bilimsel ve tıbbi cihazlar, tıbbi diyatermi cihazları, sanayi ısıtma cihazları, regüleli RF ark kaynakları, ultrasonik cihazlar ve mikrodalga fırınları bulunmaktadır. Söz konusu yönetmelikte belirtilen RF frekansları ve sınırlamalar, halk veya mesleki maruziyet temelinde olmayıp, komşu sistemlere enterferansı önleyici limitler temelindedir. Ancak bu şekli ile de haliyle insan sağlığı açısından olası olumsuz etkiler sınırlandırılmış olmaktadır.
Tablo- 8 SBT Cihazları İçin Tahsis Edilen Frekanslar
* SBT (Sınai, bilimsel ve tıbbi) cihazları: Sanayi, bilim ve tıp alanlarında veya enerjinin elektromanyetik yoldan aktarıldığı benzer alanlarda kullanılan ve haberleşme maksadı taşımaksızın radyo frekans enerjisini yerinde üreten ve/veya kullanan cihazları ifade etmektedir.
EM Alan Maruziyetinin Sınırlandırılması
EM alanların etkilerinden çalışanların korunması için öncelikle işyerinin ve çalışanların EM alan maruziyetleri ölçülmeli veya hesaplanmalıdır. Elde edilen veriler ışığında ve sınır değerleri göz önüne bulundurularak gerekli çeşitli önlemler alınmalıdır. EM alan sınır değerleri geçildiği zaman öncelikle mühendislik kontrolleri kapsamında müsaade edilen seviyeye çekilebilecek cihazların emisyonları güvenlik önlemleri, kısıtlamalar ve benzer sağlığı koruyucu mekanizmalar ile sınırlandırılır.
Teknik ve mühendislik önlemlerinin yeterli olmadığı veya ek önlem gerektiği durumlarda organizasyonel, çalışma şekli ve yöntemine yönelik, kişisel koruyucu vb. önlemler alınmalıdır.
Teknik ve Mühendislik Önlemler
İşyeri ve çevresinde yapılan EM alan ölçüm ve hesaplamaları sonucunda çalışanlar için yüksek maruziyet riski oluşturan noktalar belirlenmelidir. Teknik imkânlar ve teknoloji elverdiği çerçevede maruziyet riskleri ortadan kaldırılmalı, kullanılan ekipmaların, cihazların, aletlerin veya sistemlerin EM alan emisyonlarının sınır değerleri aşmayacak şekilde seçilmeli ve belirli aralıklarla ölçümleri yapılmalıdır.
EM alanların sınırlandırılması için alınacak teknik ve mühendislik önlemlerde aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;
- EM alan maruziyetinin süresi, frekans spektrumu, seviyesi,
- Standartlarda ve mevzuatta izin verilen sınır değerleri,
- Özellikle belirli risk grubunda bulunan çalışanların sağlık ve güvenlikleri üzerindeki etkileri,
- EM alanların dolaylı etkileri;
-3mT değerinden fazla manyetik akı yoğunluğuna sahip alanlarda ferromanyetik cisimlerin kontrolsüz hareket riski
-Elektronik patlayıcı ateşleyiciler ile etkileşimi
-İndüksiyon alanları, kontak akımları veya kıvılcım boşalmaları ile yanıcı malzemenin tutuşması sonucu ortaya çıkan yangın ve patlamalar
- EM alan maruziyetini azaltmak için tasarlanan alternatif ekipmanlar,
- Yayınlanmış kaynaklardan ve sağlık gözetimlerden elde edilen veriler,
- Çoklu maruziyet kaynakları,
- Aynı zamanda birden fazla farklı frekansta EM alan maruziyet
İşyerindeki veya işyeri çevresindeki ekipmanlardan, donanımlardan veya iletim hatlarından kaynaklanan çeşitli önlemler ile azaltılamayan EM alan maruziyetleri kalkanlama yöntemleri ile sınırlandırılabilir. Öncelikle doğru yapılacak bir ortam ölçümü ile çalışma mahallerinin EM alan maruziyeti tespit edilmelidir. Ortam ölçüm raporu doğrultusunda ilk olarak özel risk grupları göz önünde bulundurularak (gebe bayanlar, kalp hastaları, genç çalışanlar vs.) uygun metot ve malzeme seçimi yapılır, uygulama tekniği belirlenir ve kalkanlama yönteminin verimliliği değerlendirilir.
Uygulanacak olan kalkanlama yöntemi koruma gerektiren alana ve etkilediği çalışanlara göre seçilir. Bazı durumlarda kalkanlama kumaşları ile yapılan bölgesel korumalar yeterliyken bazı durumlarda kalkanlama boyası kullanılabilir.
Uygulanacak olan kalkanlama yöntemleri elektrik ile temas riski durumuna, malzemenin esnekliğine (hamile bayanlar için kumaş şeklinde, çam, kapı vb. yerler için siyah film ve boya gibi), kullanılacak malzemenin çalışanlar üzerinde alerjik etkilerine, EM alan etkisine (kalkanlama kumaşları EM alanları yansıtırken kalkanlama yapı malzemeleri EM alanları yutmaktadır), kullanılacağı çalışma mahalleri ve uygulama şekline göre seçilmelidir.
Ekipman ve Cihazlara Yönelik Önlemler
Çalışanların kullandıkları, etrafında bulundukları ekipman, cihaz veya sistemlerin EM alan emisyonunu azaltacak önlemler alınmalıdır. EM alan maruziyetinin ekipman ve cihazlara yönelik önlemler ile sınırlandırılması sırasında aşağıdaki hususlar göz önünde bulundurulmalıdır;
- Kullanılan ekipmanların kesinlikle CE belgesinin olmasına dikkat edilmeli ve en az EM alan emisyonu yapan ekipmanlar seçilmeli,
- Kullanılmayan ekipmanlar kapalı konumda bulundurulmalı mümkünse kapalıyken fişleri şebekeden ayrılmalı,
- Bilgisayar, televizyon, monitörler gibi ekranlı araçlar çok yakın mesafeden kullanılmamalı, ekranlı araçların özellikle arka kısımlarından EM alan emisyonu yüksek olduğu bilinmektedir bundan dolayı ekranlı araçların arka tarafları ile çalışanlar arasında en az 1.5 m mesafe olmalı veya ekranlı araçların arka kısımları kullanılmayan bir alana çevrilmeli,
- Ekipmanı kullanan veya çevresinde bulunan çalışanlar EM alan maruziyetinde kalmayacak veya en az düzeyde kalacak şekilde nasıl çalışabileceği konusunda bilgi ve talimat verilmeli gerekli düzenlemeler yapılmalı,
- Çalışma merkezindeki görünür ışık dışındaki tüm radyasyonların sağlığa zarar vermeyecek düzeylerde olması için gerekli önlemler alınmalıdır.
İşyerine bağlı çalışılan alanlar, çalışanların girip çıkılabileceği bina, tesis vb. ile dinlenme, çocuk emzirme, yemek, uyku, yıkanma, muayene ve bakım, beden ve mesleki eğitim yerleri ve avlu gibi diğer eklentiler çalışanların EM alan maruziyetinde bırakmayacak veya bu maruziyeti en az düzeyde tutacak şekilde planlanır. Özellikle işçilerin yoğun olarak veya uzun sürelerde bulunduğu ofis, atölye, yatakhane, yemekhane vb. yerlerin düzenlemelerinde ve yerleşkelerinde özel politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanların durumu göz önünde bulundurularak gerekli organizasyonlar yapılmalıdır.
İşyerinde yer değiştirmeksizin uzun sürelerle çalışma yapılan bölümler için özel önlemler alınmalıdır.
Bazı önlemler şöyle sıralanabilir;
- Ofis gibi sürekli bir noktada durarak yapılan çalışmalarda kablosuz erişim noktalarından, antenlerden, yüksek güç çeken iş ekipmanlarından vb. EM alan kaynaklarından yeteri kadar uzak mesafede çalışılmalı,
- Özel politika gerektiren genç, yaşlı, gebe veya emziren çalışanlar mümkün olduğu kadar EM alana uzak yerlerde çalıştırılmalı,
- Prizler, uzatma kabloları vb. EM alan kaynakları çalışanlardan uzak noktalarda tesis edilmeli,
- Düşük tavanlı odalarda ve sürekli kullandığınız mekânlarda tasarruflu ampuller veya düşük gerilimli halojen ampuller kullanılmamalı,
- Elektrik tesisatının duvar içinden geçen linyelere veya yeraltından geçen hatlara dikkat edilerek bir çalışma planı hazırlanmalı,
- İşyerlerinde dielektrik ısıtma, indüksiyon ısıtma, trafolar, iletim hatları, plazma deşarj vb. unsurlar özellikle hastanelerde Diyatermi ve Hipertermi gibi EM alanlar kullanılarak yapılan tedaviler, RF Ablasyon ve RF Telemetri gibi izleme ve uygulama metotları bunların yanında MRG, Röntgen gibi görüntüleme cihazları gibi EM alan yayan ekipmanlar göz önünde bulundurularak en az maruziyete sebep olacak şekilde planlamalar yapılmalıdır.
- İşyerleri baz istasyonları, yüksek gerilim hatları vb. EM alan yayan kaynakların mümkün olduğunca etki mesafesinden uzak yerlere kurulmalıdır.
Yapılan ölçümler veya hesaplamalar sonunda EM alan maruziyeti sınır değerlerinin üzerinde ise aşağıda sıralanan önlemler ile EM alan maruziyeti sınırlandırılır;
- EM alan emisyonu yüksek olan ekipmanlar, tesis ve yöntemler teknik imkanlar ve çalışma şekli elverdiği ölçüde ikame yöntemi kullanılarak EM alan emisyonu daha az olanlar ile değiştirilmeli,
- EM alan maruziyeti yüksek olan işler mümkün olan en az sayıda işçi ile yapılmalı,
- İşçilerin EM alan maruziyet süreleri en düşük düzeyde tutulmalı,
- Çalışanlara EM alanların etkileri, sağlık açısından zararları, alması gereken tedbirleri içeren bilgi ve talimatlar verilmeli,
- Yetkisiz personelin EM alan kaynakları çevresinde bulunmaması sağlanmalı, aralıklı ortam EM alan ölçümü yapılmalı,
- Biyolojik izlem güçtür, ancak olası hastalıklar, yakınmalar ile erken tanı sağlanabilir, ciddi sıkıntıları olduğunu söyleyen EM alan maruziyetin çalışanlar için detaylı sağlık taraması yapılmalı,
- İdari kontroller, işitilebilen ve görülebilir uyarmalar ve erişimde sınırlamalar olarak mühendislik kontrolleriyle bağlantılı kullanılmalı,
- Kişisel koruyucu donanım kullanmak gibi koruyucu önlemler bazı durumlarda kullanışlı olsalar da işçilerin güvenliğini sağlamak için son başvurulacak yöntem olmalıdır. Öncelik mümkün olduğu kadar mühendislik ve yönetimsel çözümler içeren toplu koruma önlemlerine verilmeli,
- Yüksek EM alan şiddetinin ölçüldüğü alanlara ve ilgili birimlerin girişlerine aşağıda gösterilen “iyonlaştırıcı olmayan radyasyon” veya duruma göre Radyoaktif madde işareti, asılmalıdır.
SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Günümüz çalışma yaşamından EM alan kaynaklarını tamamen çıkarma seçeneğimiz yoktur. Elektrik modern yaşamın ve çalışma hayatının vazgeçilmez bir parçası olmuştur. Eğer EM alanları çalışma hayatının dışarısına çıkaramıyorsak bununla yaşamayı öğrenmeliyiz. Alınacak önlemlerin seçilmesi ve uygulanması elektrik enerjisinin faydalarını mümkün olduğu kadar kısıtlamamalıdır. Elektrik enerjisinin çalışma hayatına sunduğu imkânlar kesinlikle çok fazladır ama EM alan maruziyet sınırlarına dikkat edilerek bu imkanlar kullanılmalıdır. Unutulmamalıdır ki; ilaç ile zehiri birbirinden ayıranın kullanılan doz miktarıdır. EM alan emisyonu yapan ekipmanlar, araçlar ve gereçler maksimum seviyede verimle kullanılmalı ama çalışanların sağlığını bozacak EM alan seviyesi geçilmemelidir.
Mevcut sınır değerleri EM alanların sadece ısıl etkileri göz önüne alınıp belirli bir güvenlik payı bırakılarak belirlenmiştir. EM alanın düşük frekanslarda canlılar üzerindeki ısıl olmayan etkileri her ne kadar kesinleşmiş olmasa da sınır değerleri belirlenirken dikkate alınmalıdır. EM alanların çalışanlar üzerinde ısıl olmayan etkileri ile ilgili çok daha ciddi araştırmalar ve incelemeler yapılmalıdır. Elde edilecek sonuçlar kapsamında bilinçli önlemler alınmalıdır. Mevcut durumda EM alanların etkilerinden çalışanların korunabilmesi için ihtiyatlılık ilkesi kapsamında EM alanların zararlı olduğu kabul edilip bütün önlemler alınmalıdır.
İşyerinde öncelikle EM alan ölçümü yapılmalı ve sınır değerleri göz önünde bulundurularak risk değerlendirmesi hazırlanmalıdır. Çalışanlara işyerinde karşılaşabileceği EM alan riskleri, koruyucu ve önleyici tedbirler, EM alanın sağlık üzerindeki etkileri vb. konular hakkında eğitim ve bilgi verilmelidir. EM alanların özellikle ısıl olmayan etkilerinin çok ciddi sağlık sorunlarına sebep olabileceği düşünülürse işe giriş ve periyodik muayenelerin yapılması, gereğinde hastalık dönüşü ve işe başlama muayenelerin yapılması, ortaya çıkabilecek sağlık sorunlarından korunmada ve erken tanı açısından ne kadar önemli olduğu daha iyi anlaşılacaktır. Gerekli ölçümler ve hesaplamalar yapıldıktan sonra çalışanların EM alan maruziyeti sınır değerlerinin üzerinde tespit edilirse teknik, mühendislik önlemler, kalkanlama, yansıtma vb teknik önlemler, ekipman ve cihazlara yönelik önlemler, organizasyonale önlemler, çalışma şekli ve yöntemine yönelik önlemler alınarak EM alan maruziyeti sınırlandırılmalıdır.
Kaynak :
