EL ALETLERİ VE GÜVENLİK
(Klasik, Elektrikli, Pnömatik)
(Klasik, Elektrikli, Pnömatik)
Giriş
El aletlerini çeşitli maddeleri sıkıştırmak, karıştırmak, kesmek, düzeltmek, asmak, zımbalamak, delmek, ısıtmak, çevirmek, sürmek, şekil vermek veya işaretlemek için kullanırız. El aletleri, kol gücüyle veya herhangi bir başka enerji kaynağı yardımı ile çalıştırılabilirler.
El aletleri keskin kenarlı, sivri uçlu, kare şeklinde, kıskaç ağızlı ve olağandışı sıcak veya soğuk olabilir. El aletlerinin yardımıyla ve kendine özgü şekilleriyle, istenen işi yapabilmek için gerekli olan kuvvet veya güç bir araya getirilebilir.
Gerek günlük yaşamımızda gerekse işyerlerinde sık kullanılan el aletlerinin kimi zaman kullananlar ve hatta orada bulunan, yapılan işle ilgisi olmayan başkaları için de ciddi tehlikeler yarattığı, uzuv kayıplarına hatta ölümlere dahi neden olduğu bilinmektedir. El aletleri ile yapılan kazalar önemsenmelidir. Özellikle elektrikli el aletleri ciddi sonuçları olan kazalara yol açmaktadır. Ayrıca el aletleri ile yapılan kazaların sayısı da toplam kazalar içerisinde yüksektir.
El aletleri ile çalışırken herhangi bir iş kazasına neden olmamak için gerekli güvenlik önlemlerine uyulmalıdır.
El Aletlerinin Yarattığı Tehlikeler
- Gürültü
- Sivri Uçlar
- Elektrik Şokları
- Toz
- Keskin Kenarlar
- Uçan Partiküller
- Kesilmeler
- Sıyrılmalar
El aletlerindeki kazaların temel nedenleri
- Uygun olmayan alet kullanmak,
- Aletleri yöntemine (usulüne) uygun kullanmamak,
- Yanlış yerlerde kullanmak,
- Arızalı ve bakımsız alet kullanmak,
- Gerekli olan kişisel koruyucuları kullanmamak
- Yetersiz bakım ve
- Uygun olmayan depolamadır.
1. KLASİK EL ALETLERİ
v El aleti kullanılmadan önce iyice kontrol edilmeli, çatlak saplı, aşınmış, kırık, güvenli olmayan sapı gevşemiş el aletleri kullanılmamalıdır.
- Yapılacak işe uygun seçilmelidir.
- Kullanırken kendinize ve başkalarına zarar verebilecek davranışlardan kaçınılmalıdır.
- Sivri uçlu ya da keskin kenarlı el aletleri cepte taşınmamalıdır.
- El aletleri ile çalışma yapılacak alan kuru, düzgün olmalı, kaygan, engebeli olmamalıdır.
- Teknik ömrünü tamamlamış el aletleri kullanılmamalıdır.
- Körelmiş bıçak, zımba ve matkap uçları kullanılmamalıdır.
- El aletleri kullanılmadığında takım çantaları içerisinde ya da uygun yerde muhafaza edilmelidir.
- El aletlerinin düzenli bakımı yapılmalı çatlak ya da gevşek saplar, körelmiş uçlar ya da bıçaklar değiştirilmelidir. Bakımı ehil kişiler tarafından yapılmalıdır.
- Üzerine vurulmak suretiyle çalışılan zımbalar, murçlar, çivilerin başları zaman zaman tıraşlanarak çapak fırlamalarının önüne geçilmelidir.
- Kullanılan el aletine uygun olarak mutlaka kişisel koruyucu kullanılmalıdır.
- Arızalı olan el aletleri derhal değiştirilmeli veya onarılmalıdır.
- Sapları uygun olmalı, kaliteli malzemeden yapılmalı, kolayca çıkmamalı, çatlak, kırık, yağlı ve kaygan olmamalı
- Boru ve çubuk gibi rastgele uzatma kolu kullanılmamalı
- Küçük parçalarla çalışırken mengene ile tutturulmadan çalışılmamalı
- Çalışan makineler durdurulmadan el aleti ile müdahale edilmemeli,
- Yalnızca yapıldıkları işler için kullanılmalıdır. Aksi halde (örneğin, bir çakının tornavida yerine kullanılması) tehlike doğurur. Çünkü alet kırılabilir, fırlayabilir veya kayabilir.
- Kıvılcımın tehlikeli olduğu yerlerde ve işlerde kullanılan el aletleri kıvılcım çıkarmayan cinsten olmalıdır (Ağaçtan, sert lastikten, bakırdan veya bronz gibi çeşitli alaşımlardan).
- Darbe için kullanılan el aletlerinin (çekiçler, keskiler vb.) baş kısımları mantarlaşmaya, çatlamaya başlar başlamaz uygun bir eğime kadar tesviye edilerek düzeltilmelidir.
- El aletleri yalnız kalifiye kimseler tarafından sertleştirilmeli ve onarılmalıdır.
- Keskin kenarlı veya sivri uçlu el aletleri kullanılmadıkları zaman koruyucu (deriden kılıf veya başlıklar) altına alınmalıdır.
- El aletleri döşemelere, geçitlere, merdiven sahanlıklarına veya işçilerin çalıştığı ya da geçtiği yerlere veya geçenlerin başlarına düşebilecekleri yüksek yerlere bırakılmamalıdır.
- İyi bir düzen için genel kural “ her şey için bir yer sağlanmalı ve her şey kendi yerinde olmalıdır”.
- El aletleri periyodik olarak kontrol edilmeli, kusurlu olan veya herhangi bir şekilde uygun olmayan aletler kesinlikle kullandırılmamalıdır.
- Kullanıcılar eğitilmeli ve çalışma tarzı düzenli şekilde kontrol edilmelidir.
Çekiçle Çalışma Yapılırken Uyulacak Tedbirler
- Aşınmış ve ezilmiş çekiç kullanılmamalı
- Gevşek ve çatlak saplı çekiç kullanılmamalı
- Çekiç ağzının kenarları ile malzemeye vurulmamalı çekiç başı malzemeye paralel şekilde vurulmalı,
- İyi su verilmiş sert çekiç ile sert çelik malzemeye vurmamalı
- Malzemeyi tutmak için özel tutucu maşalar kullanılmalı
- Ahşap sapları budaksız, elyaflı ağaçtan uygun biçim ve boyutta olmalı, kenarları yuvarlatılmış, kıymıksız olmalı,
- Bozulan ve çapaklanan çekiç başları eğe veya zımparataşı ile düzeltilmeli,
- Tornavida İle Çalışma Yapılırken Uyulacak Tedbirler
- Vida başına göre uygun tornavida seçilmeli
- Tornavida saplarının pürüzlenmemesine dikkat edilmeli
- Tornavidaya çekiçle vurulmamalı
- Tornavida ucu keski ucu gibi bilenmemeli
- Tornavida zımba, kama, keski, manivela gibi kullanılmamalı
- Malzeme kol üstünde veya bacakta tutularak tornavida kullanılmamalı
Anahtarlar İle Çalışma Yapılırken Uyulacak Tedbirler
- Ağzı bozulmuş anahtar kullanılmamalı
- Anahtar iterek değil çekerek kullanılmalı
- Küçük anahtarlar fazla zorlanmamalı
- (Anahtar özel olarak yapılmış değilse) Anahtara çekiç vurulmamalı
- Anahtar başka amaçla (Çekiç veya manivela gibi) kullanılmamalı
Tesviye işlerinde en çok kullandığımız malzemelerden biri de eğelerdir. Yapılacak işe göre çok çeşitleri (Lama eğe, Yuvarlak eğe, kare eğe, Balıksırtı eğe, Bıçak eğesi, Kuş dili eğesi, üç köşe eğe, torna eğesi gibi) vardır. Yapılan işe uygun eğe kullanılmalıdır.
- Yapılacak işe uygun olmalı
- Metal bileziği bulunan sağlam sapları olmalı
- Parçaların eğelenecek yüzleri mengene çenelerine yakın((4-5 mm) olmalıdır.
- Uygun şekilde durulmalıdır
- Eğe ileri itilirken bastırılır, çekilirken bastırılmaz,
- Büyük eğelerle çalışırken vücut ağırlığından istifade edilir
- Eğeler manivela gibi kullanılmamalı
- Eğelenecek malzeme sağlam bir şekilde bağlanmalı
- Küçük eğeler fazla bastırılmamalı
- Eğe dişleri arasındaki talaşlar (Elle değil) fırça ile temizlenmeli
- Eğelerden (Eski eğelerden) zımba keski vs. yapılmamalı
- Sapsız ve sapı gevşek eğe kullanılmamalıdır
- Eğelenecek parça güvenli şekilde bağlanmalıdır
- Eğe, eğelemenin çeşidine ve eğenin büyüklüğüne göre uygun tutulmalıdır
- Küçük eğeler fazla bastırılmamalıdır
- Dişlerine talaş sıkışmış eğeler uygun şekilde temizlenmelidir
- Yumuşak metallerde kaba dişli eğeler kullanılmalıdır,
- Paslı yüzeyler eğe ucu ile temizlendikten sonra eğelenmelidir
- Eğe dişleri mengene çenelerine çarptırılmamalıdır
- Eğelenen parçalar elle silinmemelidir
- Eğeler çok hızlı sürülmemelidir,
- Eğe iş parçası üstünde bırakılmamalıdır
- Eğeler birbiri üstüne atılmamalıdır
- Eğenin sapı, iş parçasına veya mengeneye çarpmamalıdır
Keskiler İle Çalışma Yapılırken Uyulacak Tedbirler
Kesme işlerinde çok kullanılan takımlardan biri de keskilerdir. Keskiler takım çeliğinden yapılarak sertleştirilmişlerdir. Kullanılacağı yere göre düz keski, kavisli keski, tırnak keskisi, oluk keskisi, çürütme keskisi, makaslama keski, yuvarlak keski gibi keskiler vardır.
- Keskiler büyüklüğüne göre parmaklarla veya avuç içi ile tutulur.
- Keskilenecek parça mengeneye bağlanmalıdır,
- Gerekiyorsa altına dayama konmalıdır,
- Kopan parçaların diğer çalışanlara zarar vermemesi için, siper, kafes kullanılmalıdır
- Uygun ağırlıkta çekiç kullanılmalıdır,
- Keskilemede keskinin kesici ucuna bakılmalıdır
- Son vuruşlar hafif olmalıdır.
- Keski başında oluşacak çapaklar zımparataşı veya eğe ile temizlenmeli
- Küçük parçaların sıçrama ihtimaline karşı koruyucu gözlük kullanılmalı
- Keski ve çekiç sıkıca tutulmalı
- Keski başının ve çekiç yüzünün yağlı ve kaygan olmamasına dikkat edilmeli
- Raspalar diğer aletlerden ayrı saklanmalı
- Sapsız raspa kullanılmamalı
- Vücuda doğru raspalama yapılmamalı
- İş parçası mengeneye bağlanmalı, elle tutulmamalı
- Raspa manivela gibi kullanılmamalı
Manivela ve Sökme Aletleri
- Yapılacak işe uygun seçilmeli,
- Bu aletler kullanılırken kayarak diğer şahıslara zarar verilmemeli,
- Sert çelikten yapılmamalı,
- Destek olarak tahta, plastik veya yumuşak malzeme kullanılmalıdır.
El Makasları İle Kesme
İnce sacların kesiminde kullanılır.
- Makas ağızları bilenmiş olmalı
- Sertleştirilmiş parça kesilmemeli
- Uygun makas seçilmeli
- Marka çizgileri görünür durumda olmalı
- Çapaklara el sürülmemeli
- Parmaklar kesici ağızdan uzak tutulmalı
- Malzemenin cinsine ve kalınlığına göre uygun testere kullanılmalıdır,
- Kılavuz kanal açılarak kesmeye başlanmalıdır,
- Testere kolu çok hızlı sürülmemelidir.
- Marka çizgisi dışından ve paralellik bozulmadan kesme işi yapılmalıdır.
- Kesme işleminin sonuna doğru baskı kuvveti azaltılmalıdır.
- Eski testere ile açılan bir kanala yeni testere ile girilmemelidir.
- Testere laması iş parçası üzerinde boydan boya sürülmelidir.
- Havyalar kullanılmıyorken prizden çekilmeli,
- Uygun havalandırma yapılmalı,
- İş parçası pense veya kelepçe ile tutulmalı
- Bu işte çalışanların kanlarında kurşun tahlili yapılmalı
Mengeneler
Mengeneler, işlediğimiz parçayı bağlamaya, sabitleştirmeye yarar. Parçaların bağlanmaması durumunda çeşitli kazalara sebebiyet verilir. Mengeneler, tesviye tezgahına uygun şekilde ve sağlam olarak bağlanır. Mengenelerin yüksekliği çalışan insana göre olmalıdır. Mengenenin üst kısmı, dirsek seviyesinden 5-8 cm alçak olmalıdır.
Mengeneler her gün çalışma sonunda temizlenmeli bağlantı cıvataları kontrol edilmeli, ayda bir kere sökülüp temizlenmelidir.
Çeşitli mengeneler (Paralel ağızlı mengeneler, Ayaklı mengeneler, El mengeneleri, Kazancı mengenesi, Boru mengenesi, pah mengenesi, Özel mengeneler, tezgah mengeneleri gibi) vardır. Mengeneler yapılan işe uygun mengene seçilmelidir.
Mengenede çalışırken:
- Fazla sıkma için mengene koluna çekiçle vurulmamalı
- İş parçası mengene çenelerinin ortasına gelecek şekilde bağlanmalı
- Dökme demir mengenelerinde ağır çekiç ile çalışılmamalı
- Kullanılmadığı zaman çeneler arasında 5mm açıklık olmalı,
- Mengene kolu zemine dik gelecek şekilde bırakılmalıdır.
Markalama işi yapım resimlerindeki ölçü ve şekillerin parça üzerine çizilmesidir.
Bu iş için, Markalama pleytleri, V yataklar, Mihengirler, çizecekler, pergeller, gönyeler, cetveller, nokta ve çekiç gbi muhtelif malzemeler kullanılır.
Örneklerle El Aleti Kontrolları
El Aletleri Yapılan İş İçin Uygun mu?
1 no'lu şekilde bir işçi makinanın bir bölümünde vida ayarını cep bıçağı ile yapmaktadır Bu işçinin her an yaralanma olasılığı vardır. Hatta, iş için uygun el aleti kullanılsa bile, eğer el aleti doğru olarak kullanılmamışsa, yaralanmaya neden olur.
2 no'lu şekilde işçi, tornavida ile vidayı sıkıştırmaktadır. Vidayı çevirmeye başladığında, tornavida kayarak sol eline çarparsa, ciddi yaralanmaya neden olabilir.
3 no'lu şekilde işçi bir mil (şaft) üzerindeki koruyucu örtüyü kesmektedir. Milin dönmemesi için eli ile sıkıca tutmaktadır. Burada yaralanma olasılığı vardır. Çünkü; bıçak keskin, bu nedenle elinden kayarak bir yerini kesebilir. Bıçak doğru olarak kullanılmamaktadır. Bıçak bu iş için uygun bir el aleti değildir.
4 no'lu şekilde, işçi vida somununu gevşetmek için, somun anahtarını elle aşağı doğru itmektedir. Bu bir güvenliksiz durumdur. Çünkü vida somunu aniden gevşerse dengesini kaybederek elini yaralayabilir.
El aleti kullanılmadan önce, güvenlik koşullarına uyup uymadığından da emin olmak için zaman zaman kontrol edilmelidir.
5 ve 6 no'lu şekillerde bazı el aletlerinin güvenlik koşullarına uymadığı görülmektedir.
Yukarıda belirtilen nedenlerden dolayı yaralanmalardan kaçınmak için izlenmesi gereken kural;
1. El aletleri YAPILAN İŞ İÇİN UYGUN MU?
2. El aletleri DOĞRU OLARAK KULLANILIYOR MU?
3. El aletleri UYGUN GÜVENLİK KOŞULLARINI TAŞIYOR MU?
Buraya kadar, el aleti kontrollarından üç kural öğrenilmiş oldu.
7, 8 ve 9 no'lu şekiller üzerinde yukarıda anlatılan kurallar gözden geçirilebilir.
10, 11 ve 12 no'lu şekillerde de görüldüğü gibi, çok sayıda kaza ve yaralanmaya; el aletlerinin yüksek yerlerden aşağıya düşmesi, keskin ve sivri el aletlerinin cepte taşınması veya el aletlerinin takım çantasına gelişigüzel bırakılması neden olmaktadır.
İş bitiminde veya iş yapılırken aletin bırakılması gerektiğinde, el aleti güvenli bir yere konulmalıdır. 12 no'lu şekildeki kişinin kurşun kalemi almak için uzandığını kabul edelim. Anlaşılacağı gibi, kalemlerin üzerinde duran ağzı açık bırakılmış maket bıçağının elini yaralama olasılığı vardır.
EL ALETİ KONTROLLARI
- El aletleri YAPILAN İŞ İÇİN UYGUN MU?
- El aletleri DOĞRU OLARAK KULLANILIYOR MU?
- El aletleri UYGUN GÜVENLİK KOŞULLARINI TAŞIYOR MU?
- El aletleri GÜVENLİ BİR YERE KONMUŞ MU?
2. ELEKTRİKLİ EL ALETLERİ
Elektrikli el aletlerinde kazaların önlenebilmesi için bakım, kullanım öncesi ve kullanım sırasında yapılması gerekli çalışma ve davranışlar şöyledir.
Elektrikli el aletlerinin bakımı;
- Olası arızalı haller için her kullanmadan önce elektrikli el aletleri kullanıcı tarafından kontrol edilmelidir.
- Aletin sapı ve şasesi olası kırık ve çatlak risklerine karşı kontrol edilmelidir.
- Alet darbeli ya da çift saplı ise her iki sapın da iyi tutturulmuş olup olmadığını kontrol edilmelidir.
- Kablo hasarlarına dikkat edilmeli, yalıtımı bozulmuş çatlak ya da kesik olan kablolar kullanılmamalıdır.
- Tetik emniyetinin sağlam durumda olduğu kontrol edilmelidir.
- Fiş ve bağlantı kabloları kontrol edilmelidir. Çift yalıtımlı olduğu belirli olmayan elektrikli el aletleri topraklama bağlantısı olmayan fişlerle kullanılmamalıdır.
- Arızalı elektrikli el aletlerini kullanımdan alıkonulmalı ve başkasının kullanmasını engelleyebilmek için üzerine ”DİKKAT ARIZALIDIR” etiketi asılmalıdır.
- Geçici olarak da olsa arızalı el aletleri ve aksesuarları kullanılmamalıdır.
- Arızalı aksesuarlar hemen değiştirilmelidir.
- Elektrikli el aletlerinin aksesuarları tasarlandığı yerlerde kullanılmalı yanlış uygulamalara fırsat verilmemelidir.
- Alete ait el kitabı ve kullanma kılavuzu mutlaka okunmalıdır.
- Aleti kullanmayla ilgili yeterli bilginiz olduğundan emin olmadıkça alet kullanılmamalıdır.
- Aletin muhafazalarının, ataşmanlarının ve siperlerinin uygun konumda olmasına dikkat edilmelidir.
- Kullanılan aletin çift yalıtımlı olmasına dikkat edilmelidir.
- Kullanılan fiş üç elemanlı olmalı ve topraklama kablosu ile bağlı olmalıdır
- Topraklamanın iletkenliği belirli aralıklarla kontrol edilmelidir.
- Batarya ile çalışan el aletlerinde üreticinin önerdiği bataryaları kullanınız
- Bataryalar o alet için yapılmış şarz cihazı ile şarz edilmelidir.
- Bataryalar kutupları arasında kontak yaratabilecek malzemeler arasında
- Stok yapılmamalıdır.
- Aleti kullanmaya başlarken uygun kişisel koruyucular(gözlük, maske vb) kuşanılmalıdır.
- Fişi takmadan önce cihazın kapalı durumda olmasına dikkat edilmelidir.
- Kullanım sırasında kablo fazla ısınıyorsa ya da cihaz fazla kıvılcım çıkarıyorsa mutlaka yetkili birinin cihazı kontrol etmesi arıza varsa onarılması sağlanmalıdır.
- Aksesuar değiştirirken ya da ayar yaparken enerji kesilmelidir.
- Arızalı aletle yerine iyi çalışan alet kullanılmalıdır.
- Cihazın kablosunun çalışma noktasından uzak olmasına dikkat edilmelidir.
- Eğer mümkünse çalışılacak parçanın bir mengene veya işkence ile sabitlenmesi iyi bir davranıştır.
- Kablonun aşırı ısınmasını önlemek için kullanılan uzatma kablolarının aletin kablosu ile uyumlu olmasına dikkat edilmelidir.
- Elektrik ileten kabloların yerlerde sürünmesinden kaçınmalıdır.
- Alet sıkıştırma kilidi üzerinde iken çalıştırılmamalıdır.
Seyyar Elektrik Lambaları: Uygun evsafta olmalı, düşük gerilimle çalışmalıdır.
Seyyar Elektrikli El Aletleri: Çift izolasyonlu olmalıdır.
3. PNÖMATİK EL ALETLERİ
Pneumatik el aletlerinde güvenlik konusunu hortumlarda ve el aletlerinde güvenlik olarak ayrı ayrı irdelemek gerekir.
Pneumatik El Aletlerinde Güvenlik:
- Kullanım sırasında mutlak gözlük veya yüz maskesi kullanınız.
- Çalıştığınız yere basınçlı hava ile çalışıldığına dair uyarı levhası koyunuz.
- Çalışma bölgenizin yakınlarında başka çalışanlar var ise onların tozlardan, kıvılcımlardan ve parçacıklardan etkilenmemeleri için siperlik kullanınız.
- Alete gelen basınçlı havanın temiz ve kuru olmasına dikkat ediniz. Toz ve nem alete zarar verebilir. Aletlerin hava girişlerinde filtre olması tercih edilmelidir.
- Pneumatik el aletlerinin bakımlarını düzenli yapınız. Aletleri her zaman yağlanmış ve temiz halde bulundurunuz.
- Sadece tavsiye edilen ataşmanları kullanınız.
- Aletin kırılma ya da kaymasından kaynaklanabilecek el ve ayak kesilmelerine dikkatli olunuz.
- Basınçlı hava ile kesinlikle elbise temizliği yapmayınız. Zorunlu hallerde makinalarda temizlik yapılacaksa nozul basıncı 30 psi nin altında olmak koşuluyla ve kişisel koruyucular kullanılarak temizlik yapılabilir.
- Hortum çaplarının ve bağlantılarının uygun olmasına dikkat ediniz.
- Özel yerlerde (aşınma, kesilme,kıvrılma riski yüksek) özel hortumlar kullanınız.
- Hortumlar en az 150 psi ye dayanıklı olmalıdır.
- Kesilme çatlak ve aşınmalara karşı basınçlı hava hortumlarını sık sık kontrol ediniz.
- Hortumdan bir miktar havayı püskürttükten sonra el aletlerine hortum bağlayınız.
- Hortum bağlantıları için uygun kelepçeler kullanınız.
- Öngörülen basıncın üzerindeki bir basınçta çalışma yapmayınız.
- Kullanmadığınızda ya da alet değişmelerinde hortumlardaki hava girişini kapatınız.
- Yürüme yollarında, hollerde ve merdivenlerde hortum varsa dikkatli geçiniz.
- Hortumların rengi içinden geçen basınçlı gazın karakteristiğini yansıtmalıdır.
KAYNAKLAR
Sabahattin ÖZTAŞ. Maden Müh. İş güvenliği Uzmanı
Mustafa TAŞYÜREK. Kimya Müh. İş güvenliği Uzmanı
Kibar ERTEN. Makina Mühendisi. Baş İş Müfettişi
